Meyve Ve Tohumların Dağılma Mekanizması

Herşeyi en uygun şekilde yaratan Allah (cc.), bitkileri de tohumları ile çoğalacak yapılarda yaratmıştır. Bitkilerde yaratılan bu üreme mekanizmaları onların çoğalmaları sağlanırken, bizlere de harika tefekkür tabloları ve bunlarla Âlemlerin Rabbini tanıma fırsatları sunulmaktadır.

Bitkiler, binlerce, milyonlarca tohum üreterek yeryüzünü istilâ edebilecek bir potansiyele sahip olarak yaratılırlar. Peki bitkiler neden bu kadar tohum üretirler? Risale-i Nur’da bitkilerin bu kadar fazla tohum üretmesine farklı ve imanî bir izah yapılır ve şöyle denilir: Yeryüzünün tarlasında nebatatın herbir taifesi, lisan-ı hal ve istidad diliyle Fâtır-ı Hakîm’den sual ediyorlar, dua ediyorlar ki: “Ya Rabbena! Bize kuvvet ver ki, yeryüzünün herbir tarafında taifemizin bayrağını dikmekle saltanat-ı rububiyetini lisanımızla ilân edelim ve rûy-i arz mescidinin herbir köşesinde sana ibadet etmek için bize tevfik ver ve meşhergâh-ı arzın herbir tarafında senin esma-i hüsnanın nakışlarını, senin bedi’ ve antika sanatlarını kendi lisanımızla teşhir etmek için bize bir revaç ve seyahata iktidar ver” derler.

Tohumların yayılma mekanizmaları, bitki türüne göre değişik olmakla beraber yayılmada rol oynayan etkenlerin başında; rüzgâr, su ve hayvanlar gelmektedir. Yayılma şekillerine göre tohumlar morfolojik olarak farklı yaratılmışlardır.

Bitki morfolojisi bilim dalına göre, tohumlar yayılış mekanizmaları açısından aşağıdaki şekillerde gruplandırılabilirler:

Anemokori: Tohumların hava ile taşınmasına anemokori denir. Rüzgârla yayılan tohumlarda, havada uçmayı kolaylaştırmak için kanat, paraşüt veya hava keseleri bulunmaktadır. Bu yapılar sayesinde hava ile çok uzak mesafelere taşınırlar.

Hidrokori: Tohumların su ile taşınmasına hidrokori adı verilir. Su ile taşınan tohumlar genellikle hava barındıran zarımsı örtülere sahiptirler. Örneğin Hindistancevizi (Cocos) hava ile dolu, ipliksi yapıda bir dış zara sahip olduğundan suda kolaylıkla yüzebilir. Bu şekilde uzak mesafelere taşınabilir.

Zookori: Hayvanlar aracılığı ile tohumların dağıtılmasına bu ad verilir. (Ornitokori ‘kuşlarla taşınan’; Entemokori ‘böceklerle taşınan’; Krepterokori ‘yarasalarla taşınan’; İhtiyokori ‘balıklarla taşınan’; Saurokori ‘kertenkele ile taşınan’) Ayrıca postu ve tüyü olan hayvanlarla taşınan tohumlarda, bu hayvanlara takılarak uzaklara taşınabilmeleri için üzerlerinde bir takım tüy, diken veya çengel gibi yapılar yaratılmıştır.

Bazı tohumların üzerinde de hayvanların seveceği etli bir kısım vardır. Hayvanlar tarafından yenen bu tohumlar hayvanların sindirim sisteminde sindirilemeyecek özelliktedir. Böylece sindirilmeden dışarı atılan tohumlar böylece uzak mesafelere taşınmış olurlar. Burada mahlukatı birbirine yardımcı olarak çalıştıran enterasan bir hikmet mucizesi ile karşılaşırız. Örneğin, tohumlarının yayılışı kuşlarla gerçekleşen Ökse otu (Viscum album) tohumlarının dış yüzeyinde çimlenmeyi engelleyici bir madde bulunmaktadır. Bu madde ise ancak tohumun taşınmasında aracı olan kuşun sindirim sistemindeki sıvı sayesinde uzaklaştırılabilmektedir. Böylece kuşlar tarafından yenen tohumlar, kuşun sindirim sisteminden geçerek çimlenebilme kabiliyeti kazanır ve aynı zamanda bu kuşlar da gıdasını almış olurlar.

Gözümüz önündeki bu hakîmâne ve rahîmâne işler ve varlıklar arasında kurulmuş olan bu nihayet derecede mucize ve harika sistem, Allah’ın ilmini, iradesini ve kudretini akıl sahiplerine ne güzel tanıtmaktadır...

Balistik mekanizmalar: Bazı bitkilerde tohumlar, özel olarak dizayn edilmiş olan yapıların mekaniksel işlevleri ile dağılır. Haşhaş (Papaver somniferum) gibi bazı meyvelerde tohumlar sallanma etkisi ile yani “pasif balistik mekanizma” ile dağıtılır “Aktif balistik mekanizma” adı verilen tipte ise, Turnagagası (Geranium) ve Menekşe (Viola) gibi meyvelerde olduğu gibi aniden patlayarak, yırtılarak ya da Eşek hıyarı (Ecbalium elaterium) gibi bitkilerde olduğu gibi turgor değişimi sonucu ortaya çıkan basınç etkisi ile tohumlar çevreye dağılır.

Risale-i Nur’da bitkilerde tohumların yayılış mekanizması ile ilgili olarak dikkat çekici bir izahat verilmiştir: “…Fâtır-ı Hakîm onların manevî dualarını kabul edip ki, bir taifenin tohumlarına kıldan kanatçıklar verir; her tarafa uçup gidiyorlar. Taifeleri namına esma-i İlahiyeyi okutturuyorlar (Ekser dikenli nebatat ve bir kısım sarı çiçeklerin tohumları gibi). Ve bir kısmına da, insana lâzım veya hoşuna gidecek güzel et veriyor. İnsanı ona hizmetkâr edip her tarafa ekiyor. Bazı taifelerine de, hazım olmayacak sert bir kemik üstünde hayvanlar yutacak bir et veriyor ki, hayvanlar onu çok taraflara dağıtıyorlar. Bazılara da, çengelcikleri verip her temas edene yapışıyor. Başka yerlere giderek taifesinin bayrağını dikerler, Sâni-i Zülcelal’in antika sanatını teşhir ediyorlar. Ve bir kısmına da, acı düğelek denilen nebatat gibi saçmalı tüfek gibi bir kuvvet verir ki, vakti geldiği zaman onun meyvesi olan hıyarcık düşer, saçmalar gibi birkaç metre yerlere tohumcuklarını atar, zer’eder. Fâtır-ı Zülcelal’in zikir ve tesbihini kesretli lisanlarla söylettirmeye çalışırlar ve hâkeza kıyas et...”

Hikmetiyle benzersiz sanatlar sergileyen Fâtır-ı Hakîm ve yarattığı eserleriyle ilmini ve kudretini gösteren Kadîr-i Alîm, herşeyi güzel yaratmış, güzel teçhiz etmiş ve donatmış, güzel gayelere tevcih edip yöneltmiş, güzel vazifelerle tavzif etmiş, güzel tesbihat yaptırıyor, güzel ibadet ettiriyor. Ey insan! İnsan isen, şu güzel işlere, tabiatı, tesadüfü, abesiyeti, dalaleti karıştırma; çirkin etme, çirkin yapma, çirkin olma.

Faydalanılan kaynaklar:

1. Satıl, F. Bitki Anatomisi ve Morfolojisi, Eğitim Basım-Yayın, Balıkesir, 2012.

2. Yakar, Tan N. Bitki Morfolojisine Giriş. İstanbul Üniversitesi, Fen Fakültesi Basımevi, İstanbul, 1973.