Aslının Hz. İbrahim’e gönderilmiş suhufta yer aldığı rivayet edilen bir öykü vardır. Bu öykü, hem İslami kaynaklarda hem de Uzakdoğu kaynaklarında yer alan çok eski bir öyküdür. Bediüzzaman Said Nursi de Risale-i Nur Külliyatın’da Sekizinci Söz isimli bölümünde, imanı ve insanın dünyaya gönderilmesinin hikmetini anlatırken “Kuyudaki Adam” hikayesine yer verir.
“Kuyudaki Adam” hikayesi Sekizinci Söz’de ifade edildiği gibi temsili bir hikâye, başka bir deyişle metaforik bir öyküdür. Orijinalinin Hz. İbrahim’in suhufunda yer aldığı rivayet edilen bu öyküyü1 Uzak Doğu ve Orta Çağ Hristiyan literatüründe de görmek mümkündür. Ayrıca Tolstoy’un “İtiraflarım” kitabında da2 yer alan bu öykü, 1996 yapımı Anna Karenina filminin başlangıcında da canlandırılır.
Öykünün farklı ülke dinlerinde ve kültürlerinde benzer yorumları, çeşitli minyatür ve resimlerle tasvir edilmiştir. Hemen hemen hepsinde ortak imgelerin ve göstergelerin yer aldığı bu tasvirler, öykünün anlatımının yanı sıra yan anlamlar ve derin anlamlar da içerir.
Bediüzzaman’ın Anlatımıyla Kuyudaki Adam Öyküsü
“İşte bu adam, dereden tepeden aşıp, git gide ta hâli bir sahraya girdi. Birden müthiş bir sada işitti. Baktı ki, dehşetli bir arslan, meşelikten çıkıp ona hücum ediyor. O da kaçtı, ta altmış arşın derinliğinde susuz bir kuyuya rast geldi. Korkusundan kendini içine attı. Yarısına kadar düşüp elleri bir ağaca rast geldi, yapıştı. Kuyunun duvarında göğermiş olan o ağacın iki kökü var. İki fare, biri beyaz, biri siyah, o iki köke musallat olup kesiyorlar. Yukarıya baktı, gördü ki, arslan, nöbetçi gibi kuyunun başında bekliyor. Aşağıya baktı, gördü ki, dehşetli bir ejderha, içindedir. Başını kaldırmış, otuz arşın yukarıdaki ayağına takarrup etmiş. Ağzı kuyu ağzı gibi geniştir. Kuyunun duvarına baktı, gördü ki, ısırıcı muzır haşarat, etrafını sarmışlar. Ağacın başına baktı, gördü ki, bir incir ağacıdır. Fakat, harika olarak, muhtelif çok ağaçların meyveleri, cevizden nara kadar, başında yemişleri var.
İşte, şu adam, sû-i fehminden, akılsızlığından anlamıyor ki, bu adi bir iş değildir. Bu işler tesadüfî olamaz. Bu acip işler içinde garip esrar var. Ve pek büyük bir işleyici var olduğunu intikal etmedi. Şimdi bunun kalbi ve ruh ve aklı şu elîm vaziyetten gizli feryad u figan ettikleri halde, nefs-i emmâresi, güya bir şey yokmuş gibi tecâhül edip, ruh ve kalbin ağlamasından kulağını kapayıp, kendi kendini aldatarak, bir bahçede bulunuyor gibi, o ağacın meyvelerini yemeye başladı. Halbuki o meyvelerin bir kısmı zehirli ve muzır idi. Bir hadis-i kudsîde Cenâb-ı Hak buyurmuş: ...‘Kulum Beni nasıl tanırsa, onunla öyle muamele ederim.’ İşte bu bedbaht adam, suizan ve akılsızlığıyla, gördüğünü adi ve ayn-ı hakikat telâkki etti ve öyle de muamele gördü ve görüyor ve görecek. Ne ölüyor ki kurtulsun, ne de yaşıyor; böylece azap çekiyor…”3
Sekizinci Söz, Öykü ve Hayatın Özeti
Bediüzzaman’ın Sözler adlı kitabının Sekizinci Söz bölümünde yer alan bu temsili hikâye Brahman ve Hristiyan örneklerinden farklı olarak iki ayrı karaktere sahip iki kardeşin başından geçen benzer olaylardan oluşur.
Eski zamanda iki kardeş bir yolculuğa çıkarlar. İkiye ayrılan yolun başında bilgilendirici bir adam vardır. Bu adam insanlara yol gösteren peygamberleri, mürşidleri ve bilge insanları temsil eder.
O adama hangi yol daha iyidir diye sorarlar. Adam sağ yolda kanuna ve kurallara uyma zorunluluğu vardır der. Görünüşte zor görülse de aslında düzen içinde olan bir yoldur. Sol yol ise tamamen serbest ve kuralsızdır. Ancak güvensiz ve tehlikelerle dolu bir yoldur.
Bunu dinleyen kardeşlerden iyi ahlâklı olanı sağ yola, kötü ahlâklı olanı sol yola gider. İkisi de yolları üzerinde bir bahçeye rastlarlar. Bahçede güzel çiçekler ve meyveli ağaçlar vardır. Ancak bahçede bakım yapılmadığı için çürümüş ve murdar meyveler de vardır. İki kardeşten biri “Her şeyin iyisine bak” kaidesiyle bahçeden faydalanır, çirkin şeylerle meşgul olmaz. Diğer kardeş çirkin şeylerle meşgul olur, midesi bulanır ve dinlenmeden bahçeden çıkar ve yoluna gider.
Yolda ikisinin de karşısına bir aslan çıkar ve hücum eder. (Uzakdoğu resimlerinde kaplan, Hint minyatürlerinde fil ve Avrupa tasvirlerinde Unicorn-tek boynuzlu fantastik yaratık kovalar). Aslandan kaçarken her ikisi de önlerine çıkan susuz bir kuyuya atlarlar. Kuyunun ortasında, duvarda yeşermiş bir ağaca tutunurlar. Üzerinde cevizden nara kadar her türlü meyve bulunan bu ağacın kökünü, biri siyah biri beyaz iki fare kemirmektedir. Duvarda bulunan zararlı haşereler rahatsız etmektedir. Üstelik meyvelerden bazıları zehirlidir ve yiyenin midesini rahatsız eder. Kuyu altmış arşındır, yukarıda kuyunun ağzında aslan beklemekte ve aşağıda bir ejderha ağzını açmış adamın düşmesini beklemektedir.
Bediüzzaman Öyküye Farklı Bir Anlam Kazandırıyor
Risale-i Nur’da, temsiller bir dürbün gibi, uzak hakikatleri akla yakınlaştırmak için ustalıkla kullanılır. Sekizinci Söz’de geçen yolcu, insandır; yol ömürdür, altmış arşın “kuyu” ifadesi, ortalama altmış yıllık dünya hayatına işaret etmektedir. İki kardeşten birisi iyi huylu, diğeri kötü huylu iki farklı insanı sembolize eder.
Temsili hikâyede “meşelik”, ecelin gizli olmasına kinayedir. Yani ölüm, meşelikte saklanmış, ne zaman çıkacağı belli olmayan bir aslan gibidir.
“Aslan” eceldir, iki kardeşin ecelden kaçması ise, hayatın ölüm gelinceye kadar devam etmesine işarettir. Hayat ve ömür denilen şey doğum ile başlayan bir yolculuk gibidir. “Kaçma”nın diğer bir mânâsı ise, insan fıtratına konulan yaşamak arzusunu ve ölümden korkmasını ifade eder. Siyah ve beyaz iki fare, gece ve gündüzü sembolize eder.
Su, hayatı simgeler. Yolcunun “susuz” kuyuya rast gelmesi, “dünya hayatına” işaret eder; çünkü “gerçek hayat ahiret hayatıdır,” dünyadaki hayat bir serap gibidir.
Bediüzzaman bu noktada öyküye, ölüme imanlı ve imansız bakışın farklarını ifade eden mantıki kıyaslamalar ekler ve sonuç olarak; kabir ya ejderha ağzına düşmektir ya da kuyunun duvarında açılan yarıktan dünyadan daha güzel bir âleme geçmektir sonucunu nazara verir.
Yani o kuyuya düşenler, görünüşte ölümü simgeleyen ejderhanın ağzına düşse de ahirete iman eden ve ona göre yaşayanların hakikatte güzel bir cennet bahçesine geçmeleri anlamı vardır. Evet kabir, ehl-i iman için cennet bahçelerinden bir bahçe, ehl-i küfür için cehennem çukurlarından bir çukurdur.
Tolstoy’un “İtiraflarım” Kitabında Kuyudaki Adam Hikayesi
Tolstoy’un “İtiraflarım” kitabında da benzer hikâye yer alır. Bir seyyahla, onun çölde karşılaştığı yırtıcı hayvandan kaçan bir adamı anlatan bir şark masalı olarak şöyle bahseder:
Seyyah, yırtıcı bir hayvandan kurtulmak için kendisini susuz bir kuyuya atar. Orada, kuyunun dibinde onu yutmak için ağzını açmış bir ejderha görür.
Yırtıcı hayvan tarafından parçalanmamak için yukarı çıkmaya cesaret edemeyen, ama ejderha tarafından da yutulmamak için aşağıya atlayamayan bu zavallı, kuyunun duvar taşları arasında yetişen bir ağacın dalını yakalamış ve sımsıkı tutunmaktadır. O sırada biri siyah biri beyaz iki farenin onun tutunduğu dalın ağaç köklerini kemirmekte olduklarını görür. Ağacın yapraklarında bal damlaları görür, hiçbir tehlike yokmuş gibi dilini uzatıp bunları yalamaya çalışır.
Tolstoy kendisinin de bu hayatta aynen bu durumda olduğunu düşünür. Ölüm ejderhasının kaçınılmaz bir şekilde kendisini beklediğini, onu parçalamaya hazır olduğunu bildiği halde, hayatın dallarına tutunmakta ve kendisini oyalayan balı emmeyi denemektedir. Ancak bal ona tat vermez. Çünkü siyah ve beyaz fare yani gece ve gündüz tutunduğu dalı kemirmektedirler. Yaşlı Tolstoy ölüm ejderhasını açık seçik görmektedir ve bal artık ona tatlı gelmez.2
Barlaam ve Josaphat
Asya’dan Bizans ve Hıristiyan dünyasına da geçen bu hikâye Barlaam ve Josaphat adlı eserde yer alır. Barlaam bilge bir zahittir ve Josaphat ise bir prenstir.
Hristiyan tarihine bir aziz olarak geçen Şamlı John’un Barlaam ve Josaphat kitabına göre kuyudaki adam meselinin de dâhil olduğu Barlaam ve Josaphat isimli bu hikmetli hikâyeler topluluğu, Ortaçağ Avrupasına bir Gürcü Hıristiyan kesişin tercümesiyle 11. asırda geçmiştir. Aynı eser, 6. veya 7. asırda eski İran üzerinden Pehlevice’ye tercüme edilmiş ve daha sonra 8. asırda Arapça’ya Bilawhar wa Yudasaf adıyla geçmiştir. Eserin Gürcü versiyonunda adamı kovalayan aslan yerine fil, kuyu yerine uçurum vardır. Hikâyenin diğer kısımları hemen hemen aynıdır.4
Kadim Hıristiyanlıktan Bizans ve Roma’ya geçen bu hikâyelerin anlatıcısı ve muhatabı olan Barlaam ve Josaphat Avrupa’da azizleşmiştir. Hıristiyanlar Barlaam ve Josaphat hikâyesinin aslının Buda’nın öğretilerine dayandığını çok zaman sonra öğrenmişlerdir.
İnsan ruhunun bu dünya tünelindeki yolculuğunu anlatan bu hikâyeyi Buda, kendisini dinlemeye gelen bir genç kral olan Şoko’ya anlatır. Genç kral Şoko şok olur: “Bu hâldeki bir insan nasıl öyle gafletle meyveleri yer, o balı yalamaya çalışır?” Buda ise der ki “Bu hikâye senin hikâyendir, bütün insanların hikâyesidir.” Budistler hala bu hikmetli hikâyeyi okurlar.
İşte bu güzel mesel Buda, Bediüzzaman ve Tolstoy’un yollarını kesiştiren kadim bir hakikattir.5
Hz. İbrahim ve Brahman
Nursi’nin Sözler adlı eserinin Fihrist bölümünde ‘Kuyudaki Adam’ öyküsünün aslının Hz. İbrahim’in suhufunda bulunduğu bilgisi yer alır. (Nursi, 1993, s. 777) Ancak Hz. Âdem’den itibaren pek çok peygamberin kıssa ve yaşam öyküleri yer alan Eski Ahid’de Hz. İbrahim’e atfedilmiş öğretiler içerisinde bu öykü bulunmamaktadır. Bu öykünün Brahman’lara atfedilmesi Hz. İbrahim ile Brahman arasında bir ilişki olup olmadığı sorusunu akla getirmektedir. Literatürde bu konuda yapılmış akademik çalışmalar mevcuttur.
Brahman ve Abraham kelimeleri üzerinde yapılan etimolojik incelemeler iki kelimenin benzer anlamlar içerdiğini göstermektedir. Aslında ikisi de “Rahmetin Babası” anlamına gelmektedir. Ancak Brahmanlar Brahman’ın insanlığın atası olduğuna inanır.
Brahman’ın eşi Sarasvati’nin adı ile Hz. İbrahim’in karısı Sara’nın isimleri arasında benzerlik de dikkat çekicidir. Hatta, Hindistan’da, Sarasvati Nehri, Ghaggar olarak bilinen bir kol içerir. Hz. İbrahim’in de diğer eşinin adı Hacer bununla benzeşmektedir.6
Kaynaklar
1. Nursi, B. S. (1993). Sözler, s.777, Envar Neşriyat. İstanbul
2. Tolstoy, L.N. (2003). İtiraflarım, Çev. Elanur Bahar, s.25, İstanbul: Kum Saati Yayınları
3. Bediüzzaman, Sözler, Sekizinci Söz, s.34-35
4. Damascene, St.J. (1937). Barlaam And Ioasaph, Woodward, G., Çev. Mattingly, H., s.187-191, 2. Bs. London: Wiliam Heinemann LTD.
5. Bilici, M. (2014). Kuyudaki adam: Tolstoy, Bediüzzaman ve Buda, https://www.risalehaber.com/kuyudaki-adam-tolstoy-bediuzzaman-ve-buda-16108yy.htm (Erişim Tarihi: 31.03.2021)
6. Warrior, R. (2010). https://www.academia.edu/4540206/Brahma_and_Abraham_Divine_Covenants_of_Common_Origin Erişim Tarihi: 26.06.2021).
***
Kuyudaki Adam Temsilinin Tasvirleri:
Görsel 1. Japon Tasvirlerinde Kuyudaki Adam https://www.google.com.tr/search?q=%E9%BB%92%E7%99%BD+%E4%BA%8C+%E9%BC%A0+%E5%9B%B3&sa=X&hl=tr&tbm=isch&source=iu&ictx=1&fir=-JSDVQByIF5a7M%252CGA-5i9aPcj0ENM%252C_&vet=1&usg=AI4_-kTwLsK6wXIXd3d8_gl_tF70C4CpgA&ved=2ahUKEwiQ6vKCrbjxAhUp_7sIHTnMAnEQ9QF6BAgSEAE&biw=956&bih=860#imgrc=-JSDVQByIF5a7M (26.06.2021).
Görsel 2. Japon Tasvirlerinde Kuyudaki Adam
http://www.heibonnotomo.jp/japaneseworld/id294.htm 26.06.2021
Görsel 3. Japon Tasvirlerinde Kuyudaki Adam (Zin,2008,77).
Görsel 4. Japon Tasvirlerinde Kuyudaki Adam
https://www.shinrankai.or.jp/news/200808tuitou.htm 26.06.2021
Görsel 5. Japon Tasvirlerinde Kuyudaki Adam
https://naopon.ashita-sanuki.jp/e99402.html (26.06.2021).
Görsel 6. Japon Tasvirlerinde Kuyudaki Adam
http://ikiruimiwositte.blog83.fc2.com/blog-entry-71.html (26.06.2021).
Görsel 7. Japon Tasvirlerinde Kuyudaki Adam
https://ameblo.jp/mugenkairi18/entry-10982620507.html (26.06.2021).
Görsel 8. Japon Tasvirlerinde Kuyudaki Adam https://hiityannda.at.webry.info/upload/detail/019/224/58/N000/000/003/143805272796586595180_DSCN2522.jpg.html (26.06.2021).
Görsel 9. Hint Tasvirlerinde Kuyudaki Adam
http://omi-j.com/images/kokubyakunisozu.pdf 26.06.2021 (26.06.2021).
Görsel 10. Hint Tasvirlerinde Kuyudaki Adamhttps://chouonji.net/blog/%E5%A4%A7%E8%B0%B7%E6%B4%BE%E6%9D%B1%E5%88%A5%E9%99%A2%E3%81%AE%E7%9A%86%E6%A7%98%E3%81%8C%E3%81%8A%E8%B6%8A%E3%81%97%E3%81%AB%E3%81%AA%E3%82%8A%E3%81%BE%E3%81%97%E3%81%9F%E3%80%82/ (26.06.2021).
Görsel 11. Kuyudaki Adam, Nagarjunakonda Museum, Hindistan, (Zin,2008,35)
Görsel 12. Kuyudaki Adam, Nagarjunakonda Museum, Hindistan (Zin,2008,37)
Görsel 13. Josaphat, Augsburg, 1476. Münih Dijitalleştirme Merkezi www.digitale-sammlungen.de (26.06.2021).
Görsel 14. Avrupa Kaynaklarında Kuyudaki Adam Temsili
https://parabelproject.nl/a-man-fleeing-from-a-unicorn-falls-into-a-well-with-a-dragon-parables-in-the-legend-of-barlaam-and-josaphat-2/ (26.06.2021).
Görsel 15. Vester Broby Kilisesi, Barlaam & Josaphat, 1380, Birgitte Sværke Pedersen
https://www.flickr.com/photos/28433765@N07/49930841872/in/album-72157714450581563/ (26.06.2021).
Görsel 16. Asciano (Siena), Palazzo Corboli Müzesi, Aristoteles’in Freskli Odası 14. Yüzyıl.
https://www.flickr.com/photos/28433765@N07/49926865828/in/album-72157714450581563/ (26.06.2021).
Görsel 17. Barlaam ve Josaphat Kitap Kapağı, BNF Ms. fr. 51, livre XV fol. 175,
https://www.flickr.com/photos/28433765@N07/49926945021/in/album-72157714450581563/ (26.06.2021).
Görsel 18. Avrupa Kaynaklarında Kuyudaki Adam Temsili, KB.NL 71A24 fol-052r 7c
https://www.flickr.com/photos/28433765@N07/49926953106/in/album-72157714450581563/ (26.06.2021).
Görsel 19. Avrupa Kaynaklarında Kuyudaki Adam Temsili, Cologny, Swiss; Fondation Martin Bodmer, Cod. Bodmer 91 fol-185r
www.e-codices.unifr.ch/de/fmb/cb-0091/185r (26.06.2021).
Görsel 20. Arapça Literatürde Kuyudaki Adam Temsili, 274 [1778] Histoire de Barlaam et de Joasaph; fol-55v (1cs)
https://www.flickr.com/photos/28433765@N07/49927244147/in/album-72157714450581563/ (26.06.2021).
Görsel 21. Arapça Literatürde Kuyudaki Adam Temsili BNF ms Arabe 273 [1752] Histoire de Barlaam et de Joasaph fol-42r (1cs)
https://www.flickr.com/photos/28433765@N07/49926429593/in/album-72157714450581563/ (26.06.2021).
Görsel 22. Arapça Literatürde Kuyudaki Adam Temsili, Kalila wa Dimna, 16.yy.
https://www.metmuseum.org/art/collection/search/453076 26.06.2021 (26.06.2021).
Görsel 23. Arapça Literatürde Kuyudaki Adam Temsili, Suriye, 13.yy.
https://www.qantara-med.org/public/show_document.php?do_id=386&lang=en (26.06.2021).
Görsel 24. Arapça Literatürde Kuyudaki Adam Temsili, St John Of Damascus (Attrib.). The Legend Of Barlaam And Ioasaph: John, Patrıarch Of Jerusalem. Aleppo, 1639.
https://www.christies.com/lot/lot-3822689?ldp_breadcrumb=back&intObjectID=3822689&from=salessummary&lid=1 (26.06.2021)
Görsel 25. Kuyudaki Adam, Syria, ca. 1200–1220 CE, Paris, Bibliothéque Nationale, (Zin,2008,48), (http://blog.livedoor.jp/yoohashi4/archives/53397989.html (26.06.2021).
Görsel 26. Kelile ve Dimne’den Resimleyen Al Muqffa, 14. Yy. Egypt veya Syria, 1340–1350, Munich, Bayerische Staatsbibliothek, Arab 616, fol. 40v (Zin,2008,49)
Görsel 27. Kelile ve Dimne’den, Bağdad El Yazma, 1260, Istanbul Topkapı Saray Kütüphanesi, H 363. (Zin,2008,51).
Görsel 28. Bagdad or Tabriz, AH 744 / 1343–44 CE, Cairo, National Library, MS Adab Farsi 61, fol. 16v. (Zin,2008,52).
Görsel 29. Iyar-i Danish’ten Bir Yaprak, Kuyudaki Ejderha, Abu al-Fazl ibn Mubarak (1551-1602), Moghul Court School, late 16th century, Baltimore, © The Walters Art Museum.
https://art.thewalters.org/detail/83800/a-dragon-in-a-well/ (26.06.2021)
Görsel 30. Allegory from Barlaam and Josaphat
https://www.flickr.com/photos/28433765@N07/49930020338/in/album-72157714450581563/ (26.06.2021).
Görsel 31. Bischoffingen am Kaiserstuhl; Parish church -
https://www.flickr.com/photos/28433765@N07/49927379897/in/album-72157714450581563/ (26.06.2021).
Görsel 32. Barlaam & Josaphat, [1225-75], Ferrara, Museo della Cattedrale
https://www.flickr.com/photos/28433765@N07/8705375208/in/album-72157714450581563/ (26.06.2021).
Görsel 33. Barlaam & Ioasaph, Handschrift des Renner von Hugo von Trimberg (um 1450)
Ms. Cgm 7375 der Bayerischen Staatsbibliothek in München, fol. 111v
https://www.flickr.com/photos/28433765@N07/3340216857/in/album-72157714450581563/ (26.06.2021).
Görsel 34. BNF Ms francais 51, fol-175 (10bs), Saint Barlaam enseignant Josaphat https://www.flickriver.com/photos/28433765@N07/tags/barlaam/ (26.06.2021).
Görsel 35. Barlaam & Ioasaph - Allegory of the man in the tree.
Asciano di Siena - Museo Civico Archeologico e d’Arte Sacra Palazzo Corboli
https://www.flickr.com/photos/28433765@N07/3337697885/in/album-72157714450581563/ (26.06.2021).
Görsel 36. Vincent de Beauvais, miroir historiale, Barlaam et Josaphat
BNF Ms. fr. 51, livre XV fol-69v, Der Mann über dem Drachen
gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b84496928/f146.item (17.06.2021)
Görsel 37. Asciano, museo di palazzo Corboli, sala di Aristotele con affreschi (attr a Cristoforo di Bindoccio e Meo di Pero 1cs [14. cent] wm, Sailko
https://www.flickr.com/photos/28433765@N07/49927387976/in/album-72157714450581563/ (26.06.2021).
Görsel 38. London BL; Additional 37049 fol-19v [1425-1475].
https://www.flickr.com/photos/28433765@N07/49927262747/in/album-72157714450581563/ (26.06.2021).
Görsel 39. Barlaam & Josaphat, Hugo von Trimberg, Der Renner
Leiden UB; VGG F 4 [1402] fol-146r
https://www.flickr.com/photos/28433765@N07/49927495786/in/album-72157714450581563/ (26.06.2021).