TR EN

Dil Seçin

Ara

Dedektif Hayvanlar / Kanserin Kokusunu Alabilir misiniz?

Mozambik Maputo’da, bir laboratuvarda sıradan bir gündü. Tariq önündeki 6 tükürük numunesinin tamamının tüberküloz için pozitif olduğu teşhisini yapmıştı. Tüberküloz, dünyanın en öldürücü bulaşıcı hastalıklarından biri. Tariq ise bir laboratuvar teknisyeni değil. O bir keseli sıçan. Her gün, sekiz arkadaşı ile birlikte, özel kafeslerde hastalık teşhisi vazifesini yapıyor. Çok da hızlı çalışıyor. 50 numuneyi taraması 8 dakika sürüyor. Bir teknisyenin bir günde yapacağı işi, 10 dakikada yapıyor. 

Keseli sıçanlar APOPO adlı Belçikalı bir kurum tarafından eğitiliyorlar. İlk olarak mayın tarlalarını temizlemek üzere eğitilmiş sıçanlar, 2008 yılından beri Tanzanya’da, 2013’ten beri ise Mozambik’te verem teşhisi için kullanılıyorlar. Bir keseli sıçanın, tenis kortu büyüklüğünde bir arazide mayın taraması yapması 30 dk sürüyor. Aynı işi bir insan, metal dedektörü kullanarak 4 günde yapıyor. Bu sayede farklı ülkelerde 155.584 mayın temizlenmiş.(1) Verem teşhisi yapan fareler, şu anda, Tanzanya’da 21 tıp merkezinde bulunuyor, Mozambik’te tüm alınan verem numunelerinin %75’ini tekrar kontrole tabi tutuyorlar.

Dünya Sağlık Örgütüne göre her yıl 1,5 milyon insan veremden ölüyor. Dünyanın en çok öldüren bulaşıcı hastalığı, aslında, tedavi edilebilen bir hastalık ve daha hızlı ve hesaplı teşhis yöntemleri gerektiriyor. Farelerin ise bu konuda iyi bir aday olduğu görülüyor.

 

Kaçırılan Vakalar

Birçok ülkede verem tespiti eski laboratuvar tekniklerine dayanıyor. Doğruluğu, teknisyenin performansı ile kullanılan aletlerin hassasiyetine bağlı ve pek çok zaman pozitiflerin doğru tespiti yapılamıyor. İşte bu noktada fareler devreye giriyor. Şu an fareler bir tanı aracı olarak kabul edilmiyorlar. Test edilen numuneler farelerin taramasından geçirilip sağlaması yapılıyor. APOPO’ya göre programın başlangıcından bu yana, fareler, laboratuvarların gözünden kaçan 23.000 vakayı doğru teşhis etmişler. Bu da %50 daha fazla vaka tespiti anlamına geliyor.

Farelerin eğitimi Tanzanya’da yapılıyor ve 9 ay sürüyor. Pozitif ve negatif numuneler karışık bir şekilde farenin önüne konuluyor. Pozitifi her bulduğunda bir zil çalıyor ve fare ödüllendiriliyor. Şüpheli numuneler daha pahalı bir teste tabi tutulmak için laboratuvara geri gönderiliyorlar.

Bir fareyi eğitmenin fiyatı 7-8 bin $ tutuyor. İleriki 6-8 yıl arasında ise bakımları oldukça uygun. GeneXpert adlı teşhis için kullanılan hızlı bir makinenin fiyatı ise 17.000 $. Bir testin maliyeti ise 10-17 $ arası.  

 

Çalışkan Karınca 

Eğer bir gün mutfağınızı karıncalar basarsa, bir dakika durun ve olağanüstü sezgileri üzerine bir düşünün. Eminim sizin de benim gibi evinizde değil de parkta tefekkür etmek isteyeceğiniz, Rabbimizden bize gönderilen bu mektuplar, insandaki bazı hastalıkları koklayarak anlayabiliyorlar.

Avrupa’da çokça bulunan ipeksi karınca göğüs kanseri olan fareleri, sağlıklı farelerden, idrarlarını koklayarak ayırt edebiliyor.(2)

Resim 1: İpeksi Karınca @Wikimedia Commons

Karıncalar ve bazı başka canlılar uçucu organik bileşiklerin varlığını hissedebiliyorlar. Bu bileşikler vücutta farklı şekillerde üretiliyor ve bir bireyin metabolizması ile ilgili önemli bilgiler saklıyorlar. Uçucu organik bileşikler hücrelerde üretildikten sonra, nefes, kan ve idrara geçiyorlar. Hastalık olduğunda ise nitelik ve miktarları ve bununla beraber bulundukları bireyin kokusu da değişiyor.(3)

Kanserli fareden alınan idrar numunelerinin yakınına şeker konularak, koşullandırma ile karıncalar eğitiliyor. Araştırmacılar karıncaların ne kadar çabuk eğitilebildiğine kendileri de şaşırmışlar. Bir karıncanın bu tespiti yapabilmek için eğitilmesi 10 dk sürüyor.  

Karıncalar antenlerine yerleştirilmiş koku reseptörleri ile kimyasalları algılıyorlar. Onlar için koku ana iletişim biçimi. Grup bireylerini de bu şekilde feromonlar ile tanıyor ve sinyaller ile haberleşiyorlar. Onlarla çalışma yapmak ise hem elde edilmeleri hem de bakımları açısından oldukça kolay ve ucuz. Tam olarak hangi kimyasalı koklayıp ayırt ettikleri ise şu an bilinmiyor.

 

Arının Başka Sırları 

Allah minik arıya öyle cihazlar yerleştirmiş ki, bunca marifeti azmış gibi, bir de eğitildiğinde COVID testi yapıyor.(4) 

Resim 2: COVID testi yapan arılar. @CNN

Karıncalar gibi, arılar da kokuya aşırı duyarlı yaratılmışlar ve antenleri ile koku alıyorlar. Ödül verilerek bir süre eğitildikten sonra, ödül olmasa bile pozitif numuneleri diğerlerinden ayırt ediyorlar. Eğitimleri karıncalar gibi birkaç dk sürüyor ve bir numuneyi test etmeleri saniyeler alıyor.

 

Akıllı Kurt

Laboratuvarlarda kullanılan, arıdan bile küçük hayvanlar var. Bir çeşit yuvarlak kurt olan Caenorhabditis elegans bir kum tanesi büyüklüğünde, şeffaf bir hayvan.

Resim 3: ZEISS Microscopy @Flicker

Hastalık genleri bizimkilere çok benzediği için araştırmalarda çokça kullanılan bir canlı. Şeffaf olması da mikroskop altında biyolojik işleyişlerini gözlemlemeyi kolaylaştırıyor. 

Organizma aynı zamanda kanseri tespit edebilecek cihazlarla donatılmış. Japonların yaptığı bir araştırmaya(5) göre pankreas kanserini, İtalyanların yaptığı başka bir araştırmaya(6) göre göğüs kanserini idrardan tanıyor. 

Bütün kanserler için erken teşhis elbette önemli. Çoğunlukla belirtileri gizli kalan pankreas kanseri için çok daha önemli. Çoğu kişi teşhis edildiğinde zaten metastaz gerçekleşmiş olduğu için geç kalınıyor(7) Bu yeni tanı yöntemlerinin faydalı olacağı düşünülüyor.

N-Nose adlı erken teşhis kanser testi de yine bu yuvarlak kurtlarla yapılıyor ve oldukça güvenilir sonuçlar veriyor.(8) Test edilen yelpaze ise çok genişlemiş. Bir Japon biyoteknoloji şirketine(9) birkaç damla idrar göndererek 15 farklı kanser için test edilebiliyorsunuz.

Yâ Rabbi, Senin nasıl bir ilmin ve sanatın var ki, mikroskobik şeffaf bir kurdun içerisine en modern laboratuvarlardan daha mükemmelini yerleştirmişsin. Kâinatı ve mahlukatını azıcık okuduğumuzda, tasarrufatın noktasında bile seni ne kadar bilemediğimizi anlıyoruz.

 

Vefalı Dost

3 yaşındaki Steve’e 1. Tip diyabet teşhisi konur. Steve zaman zaman kendini halsiz hissetmekte ve çok susamaktadır. Bir gün kan şekeri normalin altına düştüğünde bayılır ve hastanede birkaç gün geçirir. Hastaneden çıktıktan sonra annesinden, azıcık dahi olsun, ayrılmaktan korkar. Annesi ise gece alarm kurup birkaç saatte bir kan şekerini ölçmektedir. Çünkü glikoz seviyesinin aşırı düşmesi komaya girmesine hatta ölmesine bile neden olabilir.

Bir süre sonra tıbbi rehber köpeklerden haberdar olunca başvuru yapar ve kabul alırlar. Köpek Molly, Steve ile birlikte eğitime alınır. Ödüllendirme mekanizması ile bir süre sonra Molly, Steve’in kan şekerine hassas hale gelir. Ne zaman şekeri tehlikeli bir seviyeye gelse onu uyarır. Artık Steve annesiyle değil, köpeği ile aynı odada uyumaktadır. Büyüyüp futbol oynamaya başladığında, koca futbol sahasının bir kenarında onu izlerken, şekerinin düştüğünü sahibine haber verecek kadar hassaslaşır.(10)

Bir köpeğin koku alma duyusu bize göre 100.000 kat daha fazla. İnsanlarda 6 milyon koku reseptörü varken köpeklerde 300 milyon var. Bununla birlikte beyinlerindeki koku ile ilgili kısım da bize göre 40 kat daha büyük.

 

Köpek, Sahibinin Şekerinin Düştüğünü Nasıl Anlar?

Birinci tip şeker hastalarında aşırı şeker düşmesi durumunda, sahiplerine haber vermeden önce köpeklerin hissettiği değişkenin ne olduğu merak ediliyor. Cambridge Üniversitesinde, 1. Tip diyabet hastası 8 kadınla yapılan bir araştırmaya(11) göre, hipoglisemi durumunda nefeste izopren adlı bileşiğin miktarı artıyor, hatta bazı durumlarda iki katına çıkıyor. İnsanlar için bu değişiklik, algılanabilir seviyede olmasa da, bir küp şekerin tadını iki olimpik havuz büyüklüğündeki bir suda hissedebilen köpekler anlayabiliyorlar. Araştırmacılar köpeklerin bu değişim üzerinden hipoglisemiyi hissettiklerini düşünüyorlar. Deney çok küçük bir grup üzerinde yapıldığı için daha fazla bu tip çalışmalara ihtiyaç var. Güzel olan başka bir yanı ise bu algı mekanizmasının iyice incelenip diyabet hastaları için daha kolay ve güvenilir test mekanizmaları yapılmasına bir yol açması. Örneğin, sürekli olarak parmağa iğne batırarak yapılan kan testi yerine nefes ile yapılabilen bir test hastalara kolaylık sağlayacaktır.

 

Köpekler Şeker Hastalığı Konusunda Ne kadar Güvenilir? 

Gece tehlikeli seviyede şekeri düşen bir çocuğu bir köpeğe emanet etmek tartışmalı bir konu. Birinci tip şeker hastaları ile yapılan araştırmalar farklı kurumlarca eğitilen farklı köpeklerle yapılıyor. Bazen birbiri ile çelişen sonuçlar da çıkabiliyor.(12) Bir araştırma hipoglisemi için eğitilen köpeklerin başarısını anlatırken(13) diğeri tersini söylüyor.(14) Bu noktada köpeklerinden çok memnun olduğunu da, çoğu zaman eksik kaldığını söyleyen de var. Büyük bir ihtimalle köpekten köpeğe, eğitimi veren bir kişi ve kurumdan diğerine durumlar değişiyor. Kalabalık, soğuk, sıcak, fırtına gibi şartlar da köpekleri etkileyebiliyor.

Köpekler diyabet haricinde, deri, göğüs, bağırsak kanserleri, Parkinson, ve sıtma gibi bazı bulaşıcı hastalıkların kokusunu alabilmek için de eğitilebiliyor. COVID testi konusunda da oldukça başarılılar(15,16,17,18,19,20). Amerika’nın bazı eyaletlerinde okullarda, basketbol oyunlarının girişinde köpekler COVID taraması için kullanılmış.(21)

Resim 5: COVID taraması için eğitilen köpek. @CDC Foundation

Resim 6: Köpek sınıfı COVID mikrobu için koklarken. Eğer pozitif sonuç bulursa yöneticilere sinyal veriyor ve çocuklar gelmeden sınıf dezenfekte ediliyor. @NPR

Köpekler, diğer hayvanlardaki bulaşıcı hastalıkları da hissedebiliyorlar. Geyiklerde görülen kronik zayıflama hastalığı beyni etkileyen öldürücü bir hastalık. Sadece otopsi ile anlaşılabiliyor. Köpekler ise geyiklerin dışkısından teşhisini yapmak üzere eğitiliyorlar.(22)

Medical Detection Dogs adlı bir İngiliz organizasyon, köpekleri 28 farklı hastalığı tespit etmek üzere eğitmiş.(23) Bir köpeğin eğitimi 6-8 ay sürüyor. En az 300 farklı biyolojik numuneyi ayırt edebildiklerinde kanser köpeği olarak mezun oluyorlar. Kanseri nasıl anladıkları ise tam olarak anlaşılmış değil. Kanserli hücreleri mi, bağışıklık sisteminin bunlara verdiği tepkileri mi yoksa başka bir bilinmeyenin mi kokusunu alıyorlar bilinmiyor. Yumurtalık kanseri ile ilgi yapılan bir deneyde(24) birden fazla kokunun olabileceği ve farklı kokuların, farklı köpeklerce duyulabileceği sonucuna varılmış.

Yumurtalık kanseri olanlarda ölüm oranı yüksek. Fakat erken teşhis edilirse %90 oranında iyileşme görülüyor. Bu noktadan, köpeklerin teşhis kabiliyeti daha da önem kazanıyor. 

2019’da yapılan bir araştırma(25) bazı köpeklerin, akciğer kanserini, kandan, neredeyse %97 doğrulukla; bir diğeri(26) ise bir köpeğin 41 akciğer kanseri hastasından 40’ını, idrar ve nefesten tespit edebildiğini gösteriyor. 

Her kanser için, üretilen uçucu organik bileşiklerin çeşidi ve miktarı farklı. Bir kanser, kendisine tanıtıldıktan sonra köpek bunu ayırt edebiliyor. Sağlıklı bir insanın nefesinde 3000 farklı uçucu organik bileşik olabilir. Bazılarının fazla veya az oluşunu birkaç saniyede tüm bunların içinden ayırt edebilmek ise en iyi laboratuvarların bile şu an yapamadığı bir iş.

Sahibinin nefesinden akciğer kanseri olduğunu anlayan, sürekli ilgilendiği benin test edildiğinde kanserli olduğu anlaşılan köpekler var. Peki bu kadar bilinen ve yaşanmış tecrübe varken neden her hastanede kanser testi yapan köpekler yok?

Sigorta Bilgileri Enstitüsünün 2022 yılı için yayınladığına göre Amerika’da her yıl 4,5 milyon insan köpekler tarafından ısırılıyor. Bunların çoğu çocuk. 2021’de köpek ısırmalarının sigorta şirketlerine maliyeti 882 milyon dolar. Dolayısıyla, köpekler eğitimli olsalar da pek çok insanın rahatsız olabileceği bir durum. 

Bazı teknik zorluklar da var. Onların da duyguları var. Bir makine gibi çalışamazlar. Sabah daha verimli olabilir, öğleden sonra yorulabilirler. Gece uyumaları gerekir. Her testin doğruluğu aynı güvenilirlikte olmaz. 

Köpeklerin bir terbiyecisi olması ve onunla çok iyi bir ilişkisi olması lazım. Deprem gibi bir durumda köpeğin bakıcısı ona olumlu tepkiler vererek göçük altından bir insan kurtarılabilir. Laboratuvar gibi bir ortamda ise arka arkaya test yapılırken köpek pozitif veya negatif sinyali verdiğinde bakıcısı gerçek sonucun ne olduğunu bilmediği için ödüllendirme mekanizması işe yaramaz. Hepsini ödüllendirse bu sefer neye tepki vereceğini bilemez. Hiçbirine ödül verilmez ise, köpekler kariyer seçimlerini sorgulamaya başlar ve işlerini hiç yapamazlar.

Köpekler rızık ve ödül verme ile ortaya çıkan şükran hissi ile sahiplerine bağlanırlar. Bediüzzaman Hazretleri köpeğin aslında, nimet vermede bir sebep ve vasıta olan insana çok değer verdiğini, bununla beraber gerçek nimet vereni unuttuğunu söyler. Bu unutma ise bir kefaret gerektirecek ve haklarındaki hüküm kaderde ona göre yazılacaktır. Hüküm ise hatasını affettirecektir.(27)

Evet, köpekler sadakat ve vefaları ile dillere destan olmuştur. Buna rağmen necis sayılırlar ve çoğunluğun görüşüne göre evlerde bakılmaları uygun değildir. Bir hastane ise tamamen steril olmalıdır. Şafilere göre köpeğin kendisi, domuz gibi, necis kabul edilir. Hanefilerde ise necis olan salyasıdır. 

Bazıları köpek salyasının temiz olduğunu düşünüyor. Bu yanlış düşüncenin kaynağında köpeklerin yavrularını ve yaralarını yalıyor olması yatabilir. Evet, köpek salyasında, insanınkinde olduğu gibi, antibakteriyel özellikler var.(28) Fakat bu özellikler strep ve E.coli gibi bazı bakterilere has. Oysa köpeklerin ağzında yüzlerce bakteri var. Ayrıca çöpü karıştırıp, tuvaletten su da içebiliyorlar. Çiğ et yemeleri Salmonella riskini artırıyor. Tuvaletlerini yapıp kendilerini yalamaları ise dışkı ile geçen yuvarlak ve kancalı kurt gibi parazitlerin salyada olma ihtimalini artırıyor.

Sonuçta köpekler, insanların yaralarını yaladıklarında, veya ısırma ile salya geçişi olduğunda, bazı hastalıklara kapı açılmış olmakla kalmıyor, koma ve ölüme kadar gidebiliyor.(29,30,31,32,33,34,35,36,37) Bağışıklık sistemi zayıf insanlarda, çocuklar ve yaşlılarda risk artıyor. 

Bir araştırma ise köpek salyasında alerjiye neden olan 12 farklı tip protein bandı olduğunu tespit etmiş.(38) Köpek tüylerini yaladığında bu proteinler, hem kendi üzerlerine hem de dokundukları yere geçip kuruyor. Yani köpeğin ağız kısmına dokunulmadan köpek sevilse bile tüylerinden yine salyaya temas olma riski var. Hatta kapalı bir ortamda bu moleküller, bir miktar nefes alınan havaya da geçiyor. Alerjisi olan bir insan köpek evden çıkmış olsa bile alerjik reaksiyon verebiliyor.

Bunlar, onlardan çok şey öğrenebileceğimizi veya pek çok alanda faydalı oldukları gerçeğini değiştirmez. Doğru şekilde, doğru sınırlar içerisinde elbette vazifelerini yaparlar, insana vefalı dost olurlar. Çoban köpeği olan da vardır, körlere rehberlik eden de. Depremde de neler yaptıklarına şahit olduk. Kokuları ayırt etme kabiliyetleri de çözülebilirse, bunu yapabilecek aletler yapabiliriz. Bu aletler test edilmeye başlandı bile.(39) Fakat elektronik burunların hangi bileşiklerin miktar ve çeşitlerini tespit etmesi gerektiği araştırılıyor. Aletler henüz köpekler kadar hassas ve doğru değil. Bedende o kadar fazla şey aynı anda oluyor ki, elektronik burun neyin ne olduğunu tam ayırt edemeyebiliyor. Örneğin vücutta bir enfeksiyon varsa isabetliliği düşüyor. 

Katedilecek yol uzun… Bir o kadar da meraklı ve heyecanlı…

 

Kaynaklar:

1. https://apopo.org/what-we-do/detecting-landmines-and-explosives/impact/?v=7516fd43adaa

2. Piqueret B, Montaudon É, Devienne P, Leroy C, Marangoni E, Sandoz JC, d’Ettorre P. Ants act as olfactory bio-detectors of tumours in patient-derived xenograft mice. Proc Biol Sci. 2023 Jan 25;290(1991):20221962. doi: 10.1098/rspb.2022.1962. Epub 2023 Jan 25. PMID: 36695032; PMCID: PMC9874262.

3. Shirasu M, Touhara K. The scent of disease: volatile organic compounds of the human body related to disease and disorder. J Biochem. 2011 Sep;150(3):257-66. doi: 10.1093/jb/mvr090. Epub 2011 Jul 19. PMID: 21771869.

4. Kontos E, Samimi A, Hakze-van der Honing RW, Priem J, Avarguès-Weber A, Haverkamp A, Dicke M, Gonzales JL, van der Poel WHM. Bees can be trained to identify SARS-CoV-2 infected samples. Biol Open. 2022 Apr 15;11(4):bio059111. doi: 10.1242/bio.059111. Epub 2022 May 3. PMID: 35502829; PMCID: PMC9096705.

5. Ueda Y, Kawamoto K, Konno M, Noguchi K, Kaifuchi S, Satoh T, Eguchi H, Doki Y, Hirotsu T, Mori M, Ishii H. Application of C. elegans cancer screening test for the detection of pancreatic tumor in genetically engineered mice. Oncotarget. 2019 Sep 10;10(52):5412-5418. doi: 10.18632/oncotarget.27124. PMID: 31534627; PMCID: PMC6739214.

6. Lanza, E., Di Rocco, M., Schwartz, S. et al. C. elegans-based chemosensation strategy for the early detection of cancer metabolites in urine samples. Sci Rep 11, 17133 (2021). https://doi.org/10.1038/s41598-021-96613-z

7. Garrido-Laguna I, Hidalgo M. Pancreatic cancer: from state-of-the-art treatments to promising novel therapies. Nat Rev Clin Oncol. 2015 Jun;12(6):319-34. doi: 10.1038/nrclinonc.2015.53. Epub 2015 Mar 31. PMID: 25824606.

8. Inaba S, Shimozono N, Yabuki H, Enomoto M, Morishita M, Hirotsu T, di Luccio E. Accuracy evaluation of the C. elegans cancer test (N-NOSE) using a new combined method. Cancer Treat Res Commun. 2021;27:100370. doi: 10.1016/j.ctarc.2021.100370. Epub 2021 Apr 9. PMID: 33901923.

9. https://hbio.jp/en/srv/nnose1

10. https://www.medicaldetectiondogs.org.uk/project/steven-and-molly/#:~:text=Steven%2C%20from%20Ambrosden%2C%20near%20Bicester,as%20a%20Medical%20Alert%20Dog.

11. Sankalpa Neupane, Robert Peverall, Graham Richmond, Tom P.J. Blaikie, David Taylor, Gus Hancock, Mark L. Evans; Exhaled Breath Isoprene Rises During Hypoglycemia in Type 1 Diabetes. Diabetes Care 1 July 2016; 39 (7): e97–e98. https://doi.org/10.2337/dc16-0461

12. Rooney NJ, Guest CM, Swanson LCM, Morant SV. How effective are trained dogs at alerting their owners to changes in blood glycaemic levels?: Variations in performance of glycaemia alert dogs. PLoS One. 2019 Jan 15;14(1):e0210092. doi: 10.1371/journal.pone.0210092. PMID: 30645613; PMCID: PMC6333402.

13. Hardin DS, Anderson W, Cattet J. Dogs Can Be Successfully Trained to Alert to Hypoglycemia Samples from Patients with Type 1 Diabetes. Diabetes Ther. 2015 Dec;6(4):509-517. doi: 10.1007/s13300-015-0135-x. Epub 2015 Oct 6. PMID: 26440208; PMCID: PMC4674474.

14. Dehlinger K, Tarnowski K, House JL, Los E, Hanavan K, Bustamante B, Ahmann AJ, Ward WK. Can trained dogs detect a hypoglycemic scent in patients with type 1 diabetes? Diabetes Care. 2013 Jul;36(7):e98-9. doi: 10.2337/dc12-2342. PMID: 23801820; PMCID: PMC3687325.

15. Jendrny P, Schulz C, Twele F, Meller S, von Köckritz-Blickwede M, Osterhaus ADME, Ebbers J, Pilchová V, Pink I, Welte T, Manns MP, Fathi A, Ernst C, Addo MM, Schalke E, Volk HA. Scent dog identification of samples from COVID-19 patients - a pilot study. BMC Infect Dis. 2020 Jul 23;20(1):536. doi: 10.1186/s12879-020-05281-3. PMID: 32703188; PMCID: PMC7376324.

16. Vesga O, Agudelo M, Valencia-Jaramillo AF, Mira-Montoya A, Ossa-Ospina F, Ocampo E, Čiuoderis K, Pérez L, Cardona A, Aguilar Y, Agudelo Y, Hernández-Ortiz JP, Osorio JE. Highly sensitive scent-detection of COVID-19 patients in vivo by trained dogs. PLoS One. 2021 Sep 29;16(9):e0257474. doi: 10.1371/journal.pone.0257474. PMID: 34587181; PMCID: PMC8480816.

17. Eskandari E, Ahmadi Marzaleh M, Roudgari H, Hamidi Farahani R, Nezami-Asl A, Laripour R, Aliyazdi H, Dabbagh Moghaddam A, Zibaseresht R, Akbarialiabad H, Yousefi Zoshk M, Shiri H, Shiri M. Sniffer dogs as a screening/diagnostic tool for COVID-19: a proof of concept study. BMC Infect Dis. 2021 Mar 5;21(1):243. doi: 10.1186/s12879-021-05939-6. PMID: 33673823; PMCID: PMC7934999.

18. Devillier P, Gallet C, Salvator H, Lecoq-Julien C, Naline E, Roisse D, Levert C, Breton E, Galtat A, Decourtray S, Prevel L, Grassin-Delyle S, Grandjean D. Biomedical detection dogs for the identification of SARS-CoV-2 infections from axillary sweat and breath samples*. J Breath Res. 2022 Apr 28;16(3). doi: 10.1088/1752-7163/ac5d8c. PMID: 35287115.

19. Kantele A, Paajanen J, Turunen S, Pakkanen SH, Patjas A, Itkonen L, Heiskanen E, Lappalainen M, Desquilbet L, Vapalahti O, Hielm-Björkman A. Scent dogs in detection of COVID-19: triple-blinded randomised trial and operational real-life screening in airport setting. BMJ Glob Health. 2022 May;7(5):e008024. doi: 10.1136/bmjgh-2021-008024. PMID: 35577391; PMCID: PMC9108438.

20. Hag-Ali M, AlShamsi AS, Boeijen L, Mahmmod Y, Manzoor R, Rutten H, Mweu MM, El-Tholoth M, AlShamsi AA. The detection dogs test is more sensitive than real-time PCR in screening for SARS-CoV-2. Commun Biol. 2021 Jun 3;4(1):686. doi: 10.1038/s42003-021-02232-9. PMID: 34083749; PMCID: PMC8175360.

21. https://www.cdcfoundation.org/stories/project-uses-dogs-detect-covid-19

22. Mallikarjun A, Swartz B, Kane SA, Gibison M, Wilson I, Collins A, Moore MB, Charendoff I, Ellis J, Murphy LA, Nichols T, Otto CM. Canine detection of chronic wasting disease (CWD) in laboratory and field settings. Prion. 2023 Dec;17(1):16-28. doi: 10.1080/19336896.2023.2169519. PMID: 36740856; PMCID: PMC9904315.

23. https://www.medicaldetectiondogs.org.uk/the-science/

24. S.A. Kane, Y.E. Lee, J.L. Essler, A. Mallikarjun, G. Preti, V.L. Plymouth, A. Verta, A. DeAngelo, C.M. Otto, Canine discrimination of ovarian cancer through volatile organic compounds, Talanta,Volume 250, 2022,123729, ISSN 0039-9140, https://doi.org/10.1016/j.talanta.2022.123729.

25. Junqueira H, Quinn TA, Biringer R, Hussein M, Smeriglio C, Barrueto L, Finizio J, Huang XYM. Accuracy of Canine Scent Detection of Non-Small Cell Lung Cancer in Blood Serum. J Am Osteopath Assoc. 2019 Jun 17. doi: 10.7556/jaoa.2019.077. Epub ahead of print. PMID: 31206136.

26. Feil C, Staib F, Berger MR, Stein T, Schmidtmann I, Forster A, Schimanski CC. Sniffer dogs can identify lung cancer patients from breath and urine samples. BMC Cancer. 2021 Aug 13;21(1):917. doi: 10.1186/s12885-021-08651-5. PMID: 34388977; PMCID: PMC8362224.

27. Mesnevi-i Nuriye, Katre.

28. Hart BL, Powell KL. Antibacterial properties of saliva: role in maternal periparturient grooming and in licking wounds. Physiol Behav. 1990 Sep;48(3):383-6. doi: 10.1016/0031-9384(90)90332-x. PMID: 2125128.

29. Overgaauw P, van Knapen F. Is likken door hondentong minder vies? [Is being licked by dogs not dirty?]. Tijdschr Diergeneeskd. 2012 Sep;137(9):594-6. Dutch. PMID: 23025205.

30. Chang K, Siu LK, Chen YH, Lu PL, Chen TC, Hsieh HC, Lin CL. Fatal Pasteurella multocida septicemia and necrotizing fasciitis related with wound licked by a domestic dog. Scand J Infect Dis. 2007;39(2):167-70. doi: 10.1080/00365540600786572. PMID: 17366037.

31. Sin Fai Lam KN, Mah PK, Chuah SC, Chew LS. Pasteurella multocida septicaemia following a dog bite. Singapore Med J. 1993 Jun;34(3):271-3. PMID: 8266191.

32. Stiegler D, Gilbert JD, Warner MS, Byard RW. Fatal dog bite in the absence of significant trauma: Capnocytophaga canimorsus infection and unexpected death. Am J Forensic Med Pathol. 2010 Jun;31(2):198-9. doi: 10.1097/PAF.0b013e3181dfc98b. PMID: 20407357.

33. Rodríguez-Escot C, Hernández Medina E, Santana-Cabrera L, Sánchez-Palacios M. Severe Pasteurella multocida infection after a dog bite. J Emerg Med. 2012 Oct;43(4):717-8. doi: 10.1016/j.jemermed.2011.07.041. Epub 2012 Apr 21. PMID: 22525693.

34. Hermann CK, Hansen PB, Bangsborg JM, Pers C. Bakterielle infektioner som komplikation til hundebid [Bacterial infections as complications of dog bites]. Ugeskr Laeger. 1998 Aug 17;160(34):4860-3. Danish. PMID: 9741251.

35. Brook I. Human and animal bite infections. J Fam Pract. 1989 Jun;28(6):713-8. PMID: 2656906.

36. Boillat N, Frochaux V. Morsures d’animaux et risque infectieux [Animal bites and infection]. Rev Med Suisse. 2008 Oct 8;4(174):2149-52, 2154-5. French. PMID: 19009844.

37. Wilson JP, Kafetz K, Fink D. Lick of death: Capnocytophaga canimorsus is an important cause of sepsis in the elderly. BMJ Case Rep. 2016 Jun 30;2016:bcr2016215450. doi: 10.1136/bcr-2016-215450. PMID: 27364692; PMCID: PMC4932406.

38. Polovic N, Wadén K, Binnmyr J, Hamsten C, Grönneberg R, Palmberg C, Milcic-Matic N, Bergman T, Grönlund H, van Hage M. Dog saliva - an important source of dog allergens. Allergy. 2013;68(5):585-92. doi: 10.1111/all.12130. Epub 2013 Mar 7. PMID: 23464525; PMCID: PMC3652036.

39. Ye Z, Liu Y, Li Q. Recent Progress in Smart Electronic Nose Technologies Enabled with Machine Learning Methods. Sensors (Basel). 2021 Nov 16;21(22):7620. doi: 10.3390/s21227620. PMID: 34833693; PMCID: PMC8619411.