“Allah Resulü’ne, on yıl boyunca hizmet ettim. Bana bir kere bile “öf!” demedi. Yaptığım bir işten dolayı, hiçbir zaman, ‘Niçin böyle yaptın?’; yapmadığım bir işten dolayı da, ‘Niçin böyle yapmadın?’ demedi. On yıl boyunca, bir kere bile zorlanacağım bir şeyi yapmamı emretmedi. Bana vurmak şöyle dursun, bir kez bile yüzünü ekşitmedi. Hiçbir işten dolayı beni azarlamadı…”
— Hz. Enes
Sevgili Peygamberimiz’in çocuklarla ilişkisi, her şeyden önce, bir şefkât ve merhamet ilişkisiydi. O (asm) nerede bir çocuk görse, kalbindeki şefkât duygusu kabaran dalgalar gibi coşar ve hemen karşısındaki çocuğa bir sevgi davranışına dönüşürdü.
Bundan, sadece kendi kanından olan sevgili torunları Hasan, Hüseyin ve yakın akrabaları değil, Medine’nin tüm çocukları da nasiplerini alırdı. Onun çocuklara sevgisi, sırf asabiye ve kan bağına dayalı bir sevgi değildi.
Bütün çocuklara merhamet
Başta ana babası yerine Peygamberimiz’i tercih eden küçük Zeyd olmak üzere, babası savaşta şehit olan bazı yetim çocukları, sevgili Peygamberimiz’in “Benim baban, Aişe’nin de annen olmasını ister misin?” diyerek onları evlatlığı olarak büyütmesi ve kendi torunlarından ayırmaması; yine Medine’ye hicret ettiğinde Ümmü Süleym adında bir kadının işlerini görmesi için kendisine hediye ettiği Enes’i tüm şefkât ve merhametiyle bağrına basması ve gün içinde yanından ayırmaması, Onun (asm) sadece kan bağıyla bağlı olduğu kendi çocukları ve torunlarına sevgi duymadığının, bütün çocukları bağrına bastığının en büyük delilleriydi.
Halbuki, Sevgili Peygamberimiz’in yaşadığı dönemde, bırakalım başkalarının çocuklarını, aile büyükleri kendi çocuklarına bile sevgi ifadesinde bulunmazlardı. Hele kız çocukları, o sevgiden tamamen mahrumdular. Asabiye ve kan bağıyla birbirlerine bağlı bulunan kabileler, kabile onur ve gururları adına, kız çocuklara hiç de iyi gözle bakmazlardı. Babalar, oğulları oldu mu gururlanır, kızları oldu mu sanki başına bir felaket gelmiş gibi başları öne eğilirdi.
Evrensel değerlerin ötesinde bir fazilet
Erkek çocuk, güç ve asalet demekti. Bir erkek çocuk büyüdüğünde, o zamanlar çok önemli olan ailenin ve kabilenin güvenliğine katkıda bulunabilir, gerektiğinde eski kan davalarının hesabını sorabilir, ticaret için kervanla uzak diyarlara gidebilir, ailenin ve kabilenin soyadını devam ettirebilirdi. Ama kız çocukları, aile ve kabile açısından bir zayıflık işaretiydi. Canları ve namusları, sürekli korunmak ve kollanmak zorundaydı.
İşte sevgili Peygamberimiz, elçisi olduğu hak din ile, bu bozuk toplumsal yapıyı düzeltip medeniyet ve insanlık adına imrenilecek bir düzeye yükseltti. İnsanların fazilet anlayışını ve değerlerini, kendi benlik, aile ve kabile sınırlarının çok ötesine, evrensel değerlerin de ötesine; denizlerin diplerine ve semavâtın en yükseklerine kadar yükseltti.
Bunu, cahillere edilmiş birkaç sözle başarmadı. Allah’ın inayeti ve yardımıyla, onların kalplerinde derin etkiler bırakacak örnek davranışlar sundu.
Küçük Ümame örneği
Mesela, o zamana kadar kız çocuklarına iyi gözle bakmayanlara ders olacak şekilde, küçük kız torunu Ümame’yle birlikte mescide gitti. Orada, Allah’ın Elçisi’ni kucağında bir çocukla görenler önce şaşırdılar. Hele de çocuğun bir kız çocuk olması onlar için daha da garipsenecek bir durumdu.
Herkes, Peygamberimiz’in, namaza durmadan önce küçük Ümame’yi yere bırakacağını düşünüyordu. Ama öyle olmadı. Sevgili Peygamberimiz, kucağında Ümame olduğu halde namaza durdu. Secdeye gidince onu yere koydu. Ayağa kalktığında ise, tekrar kucağına aldı. Ve namazı bu şekilde tamamladı. Namaz gibi, bir mü’min için en önemli bir ibadet sırasında Peygamberimiz’in bu davranışı, onların eski kabile anlayışlarını kırmada elbette büyük bir etki yapmıştı.
Peygamberimiz’in bu davranışında bir abartı var mıydı?
Elbette hayır!.. Küçük Ümame, kendi akranı olan diğer tüm çocuklar gibi, aralarında tanımadığı insanların olduğu kalabalık bir ortamda tek başına bırakıldığı takdirde, tedirgin olur ve emniyet duygusu kaybolabilirdi. “Bağlanma” duygusuna, günümüz psikoloji anlayışı da ısrarla vurgu yapmaktadır. Küçük Ümame, o kalabalık içinde, ancak bağlılık hissi taşıdığı insanın yakınında, tercihen de kucağında durarak kendini güvende hissedebilirdi.
Namaz bile katı kurallı değilse…
Öte taraftan, Peygamberimiz de, Ümame’yi bir kenara bıraksaydı, şefkâtten kaynaklanan merak ve tedirginlikle, namazda huşû ve huzuru yakalayamazdı. Sevgili Peygamberimiz’in namaz sırasında Ümame’yi kucağına almasıyla Allah’ın bir doğruyu yaparken—o doğru, namaz bile olsa—diğer taraftan bir yanlışa girilmesine razı olmadığını anlıyoruz.
Şunu da anlıyoruz ki, Cenab-ı Hakk, namaz gibi pozisyonları ve duruşları belli olan bir ibadeti bile, katı bir disiplin olarak sunmuyor kullarına. Ve çocuğun sevgi ve güven ihtiyacını, namaz gibi bir ibadet sırasında bile gözetiyor. Daha da açıkçası, çocuk, İslâm’da o kadar merkezî bir yerde duruyor ki, namaz bile onun gelişim ve ihtiyaçları (sevgi, güven vs) söz konusu olduğunda esnetiliyor. Burada, çocuğun özgür hareketine çok büyük bir saygı gösterilmesi söz konusu.
Acaba günümüz okul eğitimini bu açıdan değerlendirsek, nasıl bir sonuç çıkar ortaya? Mesela, öğretmenlerin sınıfta öğrencileri saatlerce aynı pozisyonda oturtmaları, çocukların gelişim ihtiyaçlarını gerçekten gözetiyor mu? En başta, kendi tercihlerinin sonucunu görebilecek özgürlükten çocuklar mahrum kalmış olmuyor mu?
Üstelik ders bir namaz değildir. O halde, niçin namazdan bile daha katı kurallar hüküm sürüyor sınıfta? Cevap belli aslında: Günümüz eğitimi, çocukların ihtiyaçlarına göre değil, ülkenin-devletin ihtiyaçlarına göre şekilleniyor. Ne zaman özgürlükten söz açılsa din bu konuda mahkûm edilir, ama günümüz eğitiminde—objektif ölçüler ortaya konduğunda—gizli bir “çocuk karşıtlığı”nın hüküm sürdüğünü inkâr etmek hiç de kolay değildir.
Terbiye için özgür hareket
Elbette Sevgili Peygamberimiz’in namaz sırasında çocuklara olan şefkâtinin tek örneği, küçük Ümame’yle sınırlı değildi. Sabah namazlarını uzun kıldıran Peygamberimiz, cemaatin arkasında bir çocuk sesi duyduğunda, annesi üzülmesin ve çocuğuyla ilgilenebilsin diye namazı kısa tutardı.
Yine, bir keresinde, Peygamberimiz namaz kılarken secdede çok uzun süre durmuştu. Herkes bekliyordu ve secdenin neden bu kadar uzun sürdüğünü merak ediyordu. Hatta, Peygamberimiz’e bir şey olduğundan kuşkulanmaya başlamışlardı. Onlardan biri, durumu anlamak için başını secdeden kaldırıp baktığında bir de ne görsün! Torunlarından biri, Sevgili Dedesi’nin sırtına çıkmış.
Namazdan sonra, cemaattekilerin sorusu karşısında, Sevgili Peygamberimiz’in cevabı şöyle olmuştu: “Torunum namazda sırtıma bindi. O sırtımdan inene kadar öylece durdum. Acele edip oyununu bozmak istemedim.”
Peygamberimiz bu tavrıyla, gelişme için hayatî öneme sahip olan çocuğun oyununa ve hareket özgürlüğüne saygı göstermişti. Bu saygı, çocuğun büyüdüğünde kendi tercihlerinin sonucunu yeterince bilebilmesi için gerekliydi.
Merhamet-adalet dengesi
İşte Hazreti Peygamber çocuklara karşı bu kadar şefkât ve merhamet hisleriyle doluydu. Peki, bu şefkât ve merhamet, acaba çocukların iyi terbiye almasına mani olmuyor muydu? Çocuklar, bu kadar merhametle yaklaşıldığında şımararak terbiye çizgisinin dışına taşmıyorlar mıydı?
Hiç kuşkusuz, hayır!.. Çünkü, Sevgili Peygamberimiz’in çocuklara gösterdiği merhamet, sadece hissî ve nefsî bir merhamet değildi. Dolayısıyla, merhameti sebebiyle ne aşırılıklara savrulur, ne de zikzaklı bir pozisyona düşerek çocuk karşısında adil davranışı sergilemekten geri kalırdı. Onun merhameti, sadece hissî olmayıp aynı zamanda iradî ve şuurî olduğu için, adalet ve hukuk çizgisinin dışına taşmazdı. Ama öte taraftan, adaleti de, merhamet duygusuna mani olmazdı.
Bunun en çarpıcı örneklerinden biri, Medine’de yetim bir çocuk, bir sahabi ve Peygamberimiz arasında yaşanan şu olayda görülebilir:
Medine’de yetim bir çocuk vardı. Bu yetim çocuk ile, Peygamberimiz’in sahabilerinden birisi arasında bir hurma ağacı yüzünden küçük bir anlaşmazlık çıktı. Tartıştılar, ama meseleyi çözemediler. “En iyisi Peygamberimiz’e danışalım, o nasıl olsa en doğru kararı verir.” dediler.
Sevgili Peygamberimiz, her ikisini de dinledi. Onlar da şikâyetlerini bir bir anlattılar. Peygamberimiz, sahabinin haklı olduğunu söyledi ve ağacı ona verdi. Çocuklara olan merhameti, doğru olanı söylemesine mani olmadı. Böylece adaleti en net şekilde ortaya koymuş oldu. Fakat bu durum karşısında doğal olarak yetim çocuk ağlamaya başladı.
Olaya burada bir ara verelim ve şu soruyu düşünelim: “Acaba sevgili Peygamberimiz bu durum karşısında ne yapmış olabilir; merhamet ve acıma duygusuyla, acaba, verdiği karardan dönmüş olabilir mi?”
Tahmin edileceği gibi, hayır! Ama merhameti sebebiyle ağlamakta olan yetim çocuğu o halde bırakmaya da asla müsaade etmezdi. Sevgili Peygamberimiz, hemen, sahabiden ağacı yetime bağışlamasını istedi. Ancak sahabi, o ağaca ihtiyacı olduğunu söyledi ve özür dileyerek bunu yapamayacağını anlattı.
Hak, haktır!
Yetim çocuk ağlıyor, o ağladıkça Sevgili Peygamberimiz daha çok üzülüyordu. Ama tüm bunlar Peygamberimiz’in adaletten bir milim bile geri adım atmasına yol açmıyordu. Örneğin, hissî bir merhamet duygusuyla ağacı vermek istemeyen sahabiye yönelip, “Bir yetime bu yapılır mı? Sen ne biçim Müslümansın?” diye çıkışmamıştı. Çünkü hak, haktı. Rıza olmadıkça, hangi gerekçeyle olursa olsun, hiçbir hakka el uzatılamazdı.
Neyse ki, olanı biteni seyredenlerin arasında Sabit bin Dahdaha adında bir başka sahabi vardı. Peygamberimiz, yetimin üzülmesine üzülürken, Sabit de Peygamberimiz’in üzülmesine üzülüyordu. “Ey Allah’ın elçisi, benim hurma ağaçlarımdan bir tanesini bu yetime versem olur mu?” dedi. Peygamberimiz teklife çok sevindi. “Bunun karşılığı, Cennette seni bekleyen bir hurma ağacıdır!” dedi.
Ve Sabit bin Dahdaha, az önceki hurma ağacını sahibinden satın alarak, yetim çocuğa hediye etti. Böylece yetim çocuk sevinmiş ve Sevgili Peygamberimiz de bu sorunun çözümlenmesine sevinmişti.
Şimdi tekrar duralım ve düşünelim: Farzedelim ki, Sabit bin Dahdaha bu olay sırasında orada bulunmamış olsun. Acaba Sevgili Peygamberimiz’in tavrı nasıl olurdu?
Yanıt: Adalet çizgisinden yine şaşmaz, ama o yetimin ağlamasını dindirmek için gerekirse borç para bulur ve o yetime o ağacı yine alırdı. Kesin olan şu ki, o yetimi o halde asla bırakmazdı.
Terbiye ve takip
Sevgili Peygamberimiz’in merhametin çağlayana dönüştüğü çocuklara muamelede bile, adaleti en ince ölçüsünde gerçekleştirme hususunda gösterdiği itina, hakikaten, göz kamaştırıcıdır. Bu tutumu, çocuklar arasındaki eşitlik ve adaleti gözetmede iyice belirginleşir.
Bir gece, Hasan ve Hüseyin uyuyorlardı. Bir ara, Hasan uyandı ve su istedi. Allah’ın elçisi, derhal yerinden kalktı ve su kırbasından bir bardağa su doldurdu. Tam o sırada, Hüseyin de uyanıp su istemesin mi? Sevgili Peygamberimiz, bardağa doldurduğu suyu önce Hasan’a verdi.
Fatıma anamız bunu görünce, “Hasan’ı daha çok seviyorsunuz galiba?” dedi. Peygamberimiz ise, “Hayır, fakat önce o istedi.” diye karşılık verdi.
Bu olayda da görüleceği üzere, Sevgili Peygamberimiz’in çocuk terbiyesindeki yaklaşımı, şefkât ve adalet üzerine kuruluydu. Ancak, Allah’ın Elçisi, çocuklarla olan ilişkisinde onların güzelce terbiye olmalarında, bir başka çok önemli hususa daha dikkat ederdi. Onlara bir görev verdiği zaman muhakkak takip eder, işin sonucunu öğrenmeye azamî dikkat sarfederdi.
Oysa, bugün bazı yetişkinler çocukları başlarından savmak için onlara bir iş verip arkasını hiç takip etmezler. Sizce bu, çocukların verilen işin önemsiz olduğunu, yapmaları ile yapmamaları arasında pek bir fark bulunmadığını düşünmelerine yol açmaz mı?
Halbuki Sevgili Peygamberimiz, verdiği en küçük bir işi bile takip ederdi. Günlerden bir gün, bir çocuğa annesine götürmesi için bir salkım üzüm verdi. Çocukcağız, üzümü aldı ve evine doğru yola çıktı. Ama yolda dayanamadı ve üzümü yedi bitirdi.
Birkaç gün sonra, Sevgili Peygamberimiz ona, üzümü annesine götürüp götürmediğini sordu. Çocuk: “Yiyiverdim ben onu!” dedi. Peygamberimiz ona kızmadı, ama “seni vefasız” diyerek yaptığı hareketin yanlışlığını ortaya koymaktan da geri durmadı.
Terbiyede kararlılık
Aynı takip, Peygamberimiz’in yanında yetişen Enes için de geçerliydi. Peygamberimiz, bir gün Enes’ten bir yere gitmesini istedi. Ancak Enes yola çıktı, yarı yolda, sokak aralarında oynayan çocuklarla karşılaştı. Onları seyrederken, kendini oyuna kaptırıverdi.
Bir ara serin ve yumuşak bir elin kendisini ensesinden tuttuğunu fark etti. Döndü baktı, arkasında Peygamberimiz’i gördü. Kendisine gülümseyerek, “Söylediğim yere gittin mi?” diye sordu. Enes ise “Hemen gidiyorum” diye cevap verdi.
Tüm bu örneklerden anlaşılıyor ki, Sevgili Peygamberimiz çocuk eğitimi ve terbiyesinde “kararlılık”la hareket ediyordu. Çocuklar, onun yanındayken hakkının yenmeyeceğini gayet iyi biliyordu. Ve yine biliyorlardı ki, Peygamber onlardan asla sevgi ve merhamet esirgemezdi. Böylece Peygamberimiz, onlar için mıknatıs gibi bir cazibe merkezi ve dolayısıyla “en güzel örnek” oluyordu.
Bununla birlikte, Sevgili Peygamberimiz, çocukların yaratılışı icabı kendisi gibi kararlılıkla hareket edemeyeceğini çok iyi biliyordu. O yüzdendir ki, uzun yıllar yanında kalan Enes’e yaptığı bir iş için “Şu işi neden yaptın?” veya yapmadığı bir iş için “Şu işi neden yapmadın?” diye bir kez olsun sormamıştı. Aile üyeleri arasında bu yönde davrananları da, bundan men ederdi.
Şimdiki zamanda terbiye
Bir başka ifadeyle, Peygamberimiz’in çocuk eğitiminde, geçmiş ve geçmişi sorgulamak, geçmişteki hareketleri sebebiyle çocuğu eleştirmek, kınamak, suçlu çıkarmak asla yoktu. Zira çocuk, dinen, yaptığı hareketlerden mes’ul değildi. Mes’ul olmayana ise ceza ve suçlama isnat edilemezdi. Çocuk terbiyesinin geçmişe taalluk eden tek yanı, “Şu işi yaptın mı?” şeklinde yukarıda ifade ettiğimiz, verilen görevin takibi meselesiydi. Bir de, bu anlayış içinde, “geçmişin şimdiki zamana taşınması” anlamında hikâye ve kıssalar işe yarayabilirdi.
Peki ya, gelecek? Gelecek de, tıpkı geçmiş gibi, Peygamberimiz’in çocuk terbiyesi anlayışında yeri olmayan bir zaman dilimiydi. Dolayısıyla, Sevgili Peygamberimiz, Veda Hutbesi’nde yaptığı türden bir konuşmayı, yani gelecekte nelere dikkat edilmesi gerektiğine dair bir nutku, çocuklara yönelik olarak yapmamıştı. Bu tarz bir konuşmanın, algı ve kavrayışı şimdiki zamana kilitli olan çocuklar açısından bir faydası olmayacağını hepimizden iyi biliyordu.
Allah’ın Elçisi, çocuk eğitiminde esas olarak “burada ve şimdi” ilkesine uygun olarak, şimdiki zamanı kullanmaktaydı. Böylece, çocuk olayı yaşarken ve yaparken, terbiye olabiliyordu. Nitekim, Sevgili Peygamberimiz, eşi Ümmü Seleme’nin ilk kocasından olma Ömer adında oğlu sofradaki tek kap yemeğin her köşesinden bir lokma alınca, hemen ona şu uyarıyı yapmıştı: “Oğulcuğum, besmele çek, sağ elinle ye ve sadece kendi önünden ye!”
Yine, kendisine gelen şikâyet üzerine bir hurma ağacını taşlayan çocuğa, “Hurma ağaçlarına taş atma. Yere düşmüş ve henüz çürümemiş olan hurmaları al ve onları ye!” diye öğüt vermiş ve sonra da hayır dualar ederek, o çocuğu evine göndermişti.
İşte, Sevgili Peygamberimiz’in çocuğa yaklaşımı ve eğitim uygulamaları böyleydi. Onun nezaretinde büyüyen çocuklar, zamanından çok önce büyük bir olgunluğa erişiyordu. Hasan ve Hüseyin, daha 9-10 yaşında iken o terbiyeden aldıkları olgunlukla, yanlış abdest alan bir ihtiyara, kusurunu yüzüne vurmadan, “Amca bir bakar mısın, hangimiz doğru abdest alıyoruz?” diyerek, doğru abdesti öğretebiliyordu.
İçinde bulunduğumuz şu Ramazan ayında, şu güzel ayda, çocuklarımızın terbiyesinde sözü edilen hususlara daha bir özen gösterelim lütfen. Camiye gelen çocuklarımıza, şefkâtle muamele edelim; onların kalbini kıracak davranışlardan şiddetle kaçınalım.
Ne mutlu, çocukların terbiyesinde şanlı Nebi’nin (asm) izinden gidenlere!