İsmi Âzam, Allah’ın bütün isimlerinin anlamlarını içine alan ismidir. İnsan, diğer mahlukat arasında İsmi Âzam’a mazhar olarak yaratılmıştır.
Ayrıca Allah’ın isimlerinden her bir ismin insandaki tecellisi de diğer mahlukattan daha ileridir.
Mesela, Cenab-ı Hakk, Rab isminin tecellisiyle yarattıklarını terbiye eder. Elementler Rab isminin terbiyesiyle bitki olmaktadır. Sonra bitkilerin diğer element ve unsurlarla beraber terbiye edilmesiyle hayvanlar yaratılmaktadır. Böylece Rab ismi, bitkilere kıyasla hayvanlarda daha fazla tecelli etmiş olmaktadır. Ve en sonunda da bitkiler ve hayvanlarla beraber tüm kâinat terbiye edilerek, yani insan için çalıştırılarak insanlar yaratılmaktadır.
Bu durumada Rab isminin insandaki tecellisi, yaratılan diğer canlılardaki tecellisinden daha ileridir. Çünkü insanın yaratılması ve terbiyesi, tüm kâinatın terbiyesi ve çalıştırılmasıyla olur.
Ayrıca Rab ismi insanları manevi yönden de terbiye ederek, insanlar arasından evliyalar, âlimler ve asfiyalar denilen meyveleri de yetiştirmektedir.
Evliya, asfiya ve diğer olgun insanların ve âlimlerin terbiyesi, yetişmesi görünürdeki sebepler dairesinde olurken, Rabbimizin sebepler perdesini kullanmadan bizzat terbiye ettiği peygamberler vardır ki, insanları irşad ile onları ebedi saadete ulaşmalarına vesile olurlar.
Demek Rab ismine en ileri derecede mazhar bulunan peygamberler içerisinde, âhirzaman peygamberi olan Peygamber Efendimiz Hazreti Muhammed’in (asm) ayrı ve özel bir yeri vardır. Çünkü Sevgili Peygamberimiz (asm) bu isme en geniş ve en üst seviyede mazhar olmuştur.
...
Cenab-ı Hakk’ın Rab ismi gibi, Kadîr isminin de tüm varlıklar arasındaki tecellileri farklı farklıdır.
Mesela, Kadîr isminin bir damla suyun yaratılmasındaki yansımasıyla, bir okyanusun yaratılmasındaki tecellisi bir olmadığı gibi, bir yıldızdaki tecellisiyle, gökyüzünün her yerindeki tecellisi de bir değildir.
Fakat Kadîr isminin en geniş ve en üst düzeyde tecellisi yine insanda olmaktadır.
Sonsuz hikmet ve kudret sahibi olan Allah (cc), sonsuz hikmetiyle insanı bütün kâinatla alâkadar bir şekilde yaratmıştır.
İşte bu sır ve hikmetten dolayı, Allah’ın Kadîr isminin kainattaki tecellisi de sonuç itibariyle insana bakmaktadır. Cenab-ı Hak sonsuz kudretiyle bu kainat denilen ağaca insan meyvesi verdirmektedir.
…
İnsanın her ilahî ismin en ileri derecesine mazhar olmasına bir örnek de Rezzak (rızık verek, ihtiyaçları lütfeden isminden verelim.
Mesela, Cenab-ı Hak, Rezzak ismiyle bir böceği rızıklandırdığı gibi, bir fili de rızıklandırıp doyurmaktadır.
Küçük bir balığı rızıklandırdığı gibi, balinayı da rızıklandırmaktadır.
Ancak, Rezzak isminin de en geniş ve en üst düzeyde tecellisi yine insanda görülmektedir.
Bazı hayvanların insanlardan çok daha fazla yeme-içmeleri bu gerçeği değiştirmez. Çünkü burada miktar önemli değildir. İnsanlar, yaratılan rızıkların en öz ve en has kısmını yemektedirler.
Bunu şöyle açıklayabiliriz:
Bir ağaç toprakla, suyla, havayla beslenirken; insanlar ise, ot ve ağaçlardan süzülen özlerle yani meyvelerle beslenmektedir.
Hayvanlara baktığımızda da, onlar insandan çok daha fazla miktarda yerler ama yedikleri şeyler ot ve bitkilerdir… İnsanların gıdası ise buların etleri, sütleridir.
Şu örnekle de düşünebiliriz:
Mesela yemek ihtiyacı için bir adam her gün on lira harcasa, bir başkası da her gün bir altın harcasa; bu noktada on ile biri değil, on liranın değeri ile bir altının değerini kıyaslarız.
İşte hayvanların yediği şeylerin değeriyle, insana verilen nimetlerin değeri arasında böyle büyü fark vardır.
Verdiğimiz bu örneklerden, insanın, Cenab-ı Hakk’ın diğer isimlerine en ileri ve en geniş derecede mazhar olmasının sırrını ve hikmetini de bir derece anlayabiliriz.