İbnü'l-Heysem (965-1039): Hayatına dair yeterli bilgi yoktur. İbnü'l-Heysem aslen Basralıdır ve Bağdat, Dımaşk (Şam), Kahire gibi dönemin ilim ve kültür merkezlerine seyahatler yaparak öğrenimi sırasında elde ettiği akli ilimlere, özellikle felsefe, mantık, matematik, astronomi ve tıbba dair bilgi ve görgüsünü geliştirmiştir. Batı dünyasında Alhazen, Alhacen veya Avenetan, Avennathan adlarıyla bilinir.
İbnü'l-Heysem hayatının önemli bir kısmını Mısır'da geçirdi. 418 (1027) yılında Bağdat'ta geometriyle ilgili bir soruya verdiği cevaptan zaman zaman seyahate çıktığı anlaşılan ibnü'l-Heysem Mısır'da vefat etti.
Eserleri:
İlim tarihinin en önemli simalarından biri olan İbnü'l-Heysem'in kendi otobiyografisiyle tabakat kitaplarında zikredilen, bir kısmı günümüze ulaşmış bulunan doksan altı adet eseri vardır ve muhtemelen bunların sayısı daha da fazladır.
İbnü'l-Heysem, İbn Ebu Usaybia'nın günümüze aktardığı otobiyografisinde o tarihe (417/1026) kadar matematikle ilgili yirmi beş ve fizik-ilahiyatla ilgili kırk dört kitap telif ettiğini, daha sonra bunları yeniden ele alarak üzerlerinde daha geniş çalışmalar yapacağını bildirmektedir.
İbnü'l-Heysem'in günümüze ulaşan eserlerinden en bilineni Kitabü'l-Menazır (Kitab fi'l-menazır)dır. Kitap yedi ciltten oluşmuştur; ilk üç cilt doğrudan görme, ondan sonraki üç cilt yansıma ve son cilt de kırılma konuları hakkındadır.
Bazı eserleri:
1. Kitâb el-Menâzır
2. Parabolik Aynalar Üzerine
3. Küresel Aynalar Üzerine
4. Mercekler Üzerine
5. Gökkuşağı ve Hale Üzerine
6. Işık Üzerine
7. Tutulma Üzerine
8. Gölgelerin Nitelikleri
9. Yıldızların Işığı Üzerine
10. Euclid ve Batlamyus’un Optik Bilgisinin Analizi
11. Archimedes’in Küre ve Silindir’i Üzerine
12. Apollonius’un Conica’sı Üzerine
13. Yakan Küreler Üzerine
***
Matematik ve astronomiyle ilgili araştırmalarından önce optik alanında devrim sayılan çalışmalarıyla tanınan İbnü’l-Heysem, İlkçağ’dan XVII. yüzyıla kadar optik tarihinin en önemli şahsiyeti olarak kabul edilir.
Matematiksel analizle olgunun fiziksel boyutunu da işin içine katarak düzenlediği ayrıntılı deneylerle modern anlamda bir fizik çalışması gerçekleştirmiş ve optiği ilkeleri, problemleri, çözüm yol ve yöntemleriyle çok iyi işlenmiş bir bilim haline getirmiştir. Onun özellikle ortaya koyduğu Kitâbü’l-Menâzır adlı eserinde ışığın doğrusal (doğru boyunca) yayılımı, gölgenin özellikleri, karanlık oda, gök kuşağı ve hâlenin oluşumu, yansıma ve kırılma konuları gibi pek çok temel optik olguyu inceleyerek bu ilmi kökten değiştirdiği görülür.
İbnü’l-Heysem’in teorileri bilim dünyasında çok etkili olmuş ve kendisi Doğu’da ve Batı’da XVII. yüzyıla kadar optikte otorite kabul edilmiştir. Onun bu başarısının altında yatan en önemli husus kendisinden önceki bilim adamlarının düştükleri yanlışlara düşmemesi, yani bir teoriyi kabul edip diğerini çürütmek yerine orijinal fikirler üretmeye çalışmasıdır.
...
Bütün kaynaklar İbnü’l-Heysem’in mal ve mevkiye değer vermeyen, geçimini güzel yazısıyla kazanan bir zâhid olduğu hususunda görüş birliği içindedir. İbnü’l-Kıftî’nin naklettiğine göre ölünceye kadar her yıl Öklid’in Usûlü’l-hendese’sini, Batlamyus’un el-Mecistî’sini ve Calînûs’un el-Mütevassıtât’ını istinsah (tıpkıbasım) ederek 150 dinara satmış ve bununla geçinmiştir.
***
Oklit ve Batlamyus’a göre görme işi, gözden çıkan ışınların eşyaya ulaşarak, gözün eşyayı algılaması sonucunda oluşuyordu. ‘Optik Kitabı’nda gözün çizimini yapan El-Heysem, bunun yanlış olduğunu, görme olayının nesnelerden yansıyarak göze giren ışık sayesinde gerçekleştiğini söyledi. Bu teorisini ispatlamak için de bir tarafında delik, diğer tarafında beyaz bir perde bulunan karanlık odayı kullandı. Delikten giren ışık, odanın dışındaki nesnelere ait görüntüyü karşı duvardaki perdeye ters olarak yansıtıyordu. Arapça’da karanlık ya da özel oda anlamına gelen “Kamara” adını verdiği bu düzenek, dünyanın ilk karanlık odası olduğu gibi aynı zamanda ilk sinema perdesidir.
...
İBNÜ'L-HEYSEM
• Samanyolunun tarifini ilk kez yapan bilim adamı…
• Tüm zamanların en büyük optikçisi…
• Karanlık odanın mucidi…
• Aristo ve Batlamyus’un, “dünya kâinatın merkezidir” şeklindeki görüşlerini reddetti.
• Uzayda daha başka sistemlerin de bulunabileceğini ve güneş sisteminin mevcut olduğunu söyledi.
• Kendisinden yüzlerce sene sonra, önce İbn-i Şatır ve Batrûci sonra Newton ve Kepler, güneş sistemi nazariyesini kabullendiler ve yer kürenin bu sistem içinde bulunduğunu söylediler.
Kaynaklar
1. http://www.ibnalhaytham.com/
2. http://www.islamansiklopedisi.info
3. http://muslimheritage.com/article/book-review-ibn-al-haytham-and-new-optics