Sebepler Arkasında Lütuf

Hâkim-i Ezelî’nin bir âdeti de mükemmel şeyleri âdi, basit sebeplerin eliyle yaratmasıdır. Bu bizim, sebebin neticeyi yapmakta yetersiz kaldığını, sonuçları yaratanın başkası olduğunu anlayıp, esbab (sebepler) perdesini yırtabilmemiz için büyük bir kolaylık, dolayısıyla da rahmet-i İlâhiyenin bir lütfudur.

Meselâ: Cenâb-ı Hak bir çekirdekten koca bir ağacı çıkarıyor. Toprak ancak, bu büyük fiilin cereyan ettiği bir mekân ve bu hârika tasarrufun (işin) yapıldığı bir tarla oluyor.

Aynı şekilde Hâlık-ı Zülcelâl, bir damla sudan insanı, benzer bir damla sudan koyunu, bir başkasından da aslanı.. yaratıyor. Bu canlıların sebebi olan bu basit hücreler ise şuursuzlukta, iradesizlikte ve âcizlikte toprakla eşittirler. Bu canlı tohumları da bir tarla hükmündeki anne bedenlerinde sümbülleniyor ve gelişiyorlar.

Halbuki ne cansız toprak ve ne de bir canlının annesi, kendi içinde cereyan eden bu halk (yaratma) ve inşa fiillerini yapmak bir yana, zerre kadar müdahale edemiyorlar.

Demek ki toprak, ağaç için; anne de insan için birer sebeptir yani aracıdır; yapan yaratan ilim, irade ve kudret sahibi Allah’tır (cc.).