BİRÛNÎ KİMDİR?
Ebu’r-Reyhân Muhammed b. Ahmed el-Birûnî.
Astronomi, matematik, fizik, tıp, coğrafya, tarih ve dinler tarihi başta olmak üzere çeşitli alanlarda önemli eserler veren, Türk İslâm ve dünya tarihinin en tanınmış ilim adamlarından biri olan Birûnî, 3 Zilhicce 362 (4 Eylül 973) tarihinde Hârizm’in merkezi Kâs’ta doğmuştur. Tam adı Ebu Reyhan Muhammed bin Ahmed el-Birûnî olarak bilinir ayrıca batı dillerinde adı Alberuni veya Aliboron olarak geçmiştir. Bazı kaynaklarda Beyruni olarak anılan Birûnî’nin ailesine dair günümüze ulaşan detaylı bilgi yoktur. Eserlerinde Türkçe kelimeler kullanması da Türk asıllı olduğu ihtimalini kuvvetlendirmektedir.
Eserleri:
Birûnî’nin eserlerinin sayısı yüz seksen civarındadır. Yetmiş adet astronomi ve yirmi adet de matematik kitabı bulunmaktadır. Tıp, biyoloji, bitkiler, madenler, hayvanlar ve yararlı otlar üzerinde bir dizin oluşturmuştur. Ancak bu eserlerden sadece 27 tanesi günümüze kadar gelebilmiştir.
Birûnî’nin eserleri arasında en çok bilinenleri aşağıdaki eserleridir:
• El-Âsâr’il-Bâkiye an’il-Kurûnii-Hâliye
• El-Kanûn’ül-Mesûdî
• Kitâb’üt-Tahkîk Mâ li’l-Hind
• Tahdîd’ü Nihâyeti’l-Emâkin li Tashîh-i Mesâfet’il-Mesâkin
• Kitâbü’l-Cemâhir fî Mârifet-i Cevâhir
• Kitâbü’t-Tefhîm fî Evâili Sıbaâti’t-Tencîm
• Kitâbü’s-Saydele fî Tıp
***
Orta Asya’da tarihî bir bölge olan ve yetiştirdiği ünlü isimlerle adını duyuran Harezm bölgesinde yaşayan Birûnî küçük yaşta babasını kaybetti. Çocuk yaşta, üstün kabiliyeti ve keskin zekâsı ile dikkatleri üzerine çekmiş, Harzemşah hanedanından meşhur âlim ve matematikçi Ebu Nasr el-Mensûr onu himayesi altına almıştır. Sarayda matematik ve astronomi eğitimi görmüştür. Bilinen hocaları İbn-i Irak ve Abdussamed bin Hakîm’dir. Birûnî’nin uzun süreli bir öğrenim hayatı olmadığı, daha çok kendini yetiştirdiği bilinmektedir.
Harzemşah Devleti, Me’mûnîler tarafından alınınca Birûnî İran’a giderek bir süre burada yaşamıştır. 1017’de Gazneli Mahmut, Harezm Devleti’ni yıkınca Birûnî de Gazne şehrine gelerek burada Gazneliler’in himayesine girmiştir.
Gazneli Mahmut’un Hindistan seferine iştirak etmiş ve Hint ülkesi alınınca Nendene şehrine yerleşerek bilimsel çalışmalarına burada devam etmiştir. Daha sonra tekrar Gazne şehrine dönmüş ve yaşamının geri kalan kısmını bu şehirde tamamlamıştır.
Birûnî’nin, “âlemin aslanı”, “zamanın yegânesi” diye söz ettiği Gazneli Mahmut, sarayını şair, edip ve bilginlere daima açık tutmuştur. Bu imkân ve ortamda Birûnî Gazne’ye gelişinden itibaren ilk on yıl içinde oldukça verimli bir ilmî faaliyet imkânı bulmuş, astronomi, matematik ve fizikle ilgili çalışmalarını derinleştirmiştir. Hindistan’ı konu alan ünlü Tahkıku mâ li’l-Hind adlı eseri de bu dönemin bir ürünüdür.
Gazne’de geçirdiği uzun yıllar boyunca yaptığı tabiat araştırmaları, astronomi gözlemleri, matematik çalışmaları yanında devlet ricâliyle olan yakınlığının sağladığı çeşitli kültürlerle münasebet imkânını da daima değerlendirmesini bilmiştir.
Birûnî son eseri olan “Kitâbü’s-Saydele fi’t-tıbb”ı yazdığında seksen yaşını geçmişti. Böylece tıpla ilgili olarak başlayan telif hayatı tıbbî bir eserle sona erdi. Gazne’de ölen Birûnî’nin vefat tarihi konusunda tek ve kesin bir kayıt mevcut değildir. Kendisi seksen yaşını geçtiğinden bahsettiğine göre Birûnî’nin 443 (1051) yılını idrak ettiği kesindir.
…
1973 yılında Karaçi’de Birûnî’nin doğumunun bininci yıl dönümü dolayısıyla milletlerarası bir kongre düzenlenmiştir. Ayrıca 1975’te Türk Tarih Kurumu “Beyrunî’ye Armağan” adıyla bir kitap yayımlamıştır. Yine bininci yıl kutlamaları arasında Birûnî adına Türkiye, İran, Rusya, Afganistan, Pakistan ve Suriye’de pullar bastırılmıştır.
1985’te de Ankara’da, aralarında Birûnî’nin de bulunduğu dört Türk bilgini adına (diğerleri İbn Sinâ, Harizmî, İbn Türk) milletlerarası bir sempozyum düzenlenmiştir.
***
BİRÛNÎ'NİN DİKKAT ÇEKEN ÖZELLİKLERİ
Birûnî’nin en önemli özelliklerinden biri, onun çok çeşitli alanlarda başarılı eserler vermiş olmasıdır. Onun ilmî çalışmalarında objektiflik ilkesi belirgin tarzda kendini gösterir. Astronomi, aritmetik, geometri, fizik, kimya, tıp, eczacılık, tarih, coğrafya, filoloji ve etnolojiden, jeodezi, botanik, mineraloji, dinler ve mezhepler tarihine kadar otuza yakın bilim dalında çalışmalar, buluşlar gerçekleştirmiş olan Birûnî, yoğun ilmî faaliyetinin yanı sıra dinî hassasiyetini daima koruyan bir şahsiyettir.
- Newton’dan 700 sene önce, Newton’un matematiksel olarak ispatladığı yer çekimi kuramı üzerine ilk fikirleri Birûnî ileri sürdü.
- Geliştirdiği teleskoplar ile gözlemleri sonucunda, gezegenlerin güneş etrafında döndüğünü doğrulayan Galileo’dan 600 sene önce, “dünyanın döndüğü” fikrini Birûnî savundu.
- Kuzey, Güney, Doğu ve Batı’nın farklı noktalarda buluştuğunu; denizlerin ardında bir karanın bulunduğunu (bugünkü Amerika kıtası) öngördü.
- Birûnî astronomi ve coğrafya ölçümleri için birçok alet geliştirdi. Piknometre, mekanik usturlap ve bazı harita projeksiyonları günümüze kadar ulaşan ölçme araçlarıdır.
***
El-Birûnî’nin Ay’ın farklı durumlarını gösteren modellemesi. (Seyyed Hossein Nasr (1976) Islamic Science: An Illustrated Study, World of Islam Festival Publishing)
1973 yılında SSCB tarafından basılmış pul (1259 of Book IV of the Civil Code of the Russian Federation No. 230-FZ of December 18, 2006)
Kaynaklar:
1. http://enderunistanbul.org.tr/turk-islam-bilim-tarihi/37-tarih/82-biruni.html
2. http://suffagah.com/15-adimda-musluman-bilim-adami-biruniyi-taniyalim
3. http://www.islamansiklopedisi.info/(Günay Tümer)
4. http://www.biruni.edu.tr/index.php/biruni-kimdir