Resim 1: @University of Florida
Resimdeki hasta beyin ameliyatı geçiriyor. Baygın değil ve bir nöroloğun sorularına cevap vermesi gerek. Kendisi bir Parkinson hastası. Beynindeki problemler nedeniyle ellerinde titremeler meydana geliyor. Ameliyatla yerleştirilen elektrotlar, daha sonra aktif hale getirilip, bunlarla beynine elektrik verildiğinde, titremeye neden olan sinyalleri bloke etmeye yarayacak.
Sinyallerin kontrolu göğsün üst kısmına ikinci bir ameliyatla yerleştirilen, kalp piline benzer bir alet ve yapay zeka ile sağlanıyor. “Derinden Beyni Uyarma” olarak adlandırılan yöntem şimdiye kadar dünyada 160.000’den fazla kişide uygulanmış.1-2
Benzer şekilde tedavisi yapılan başka hastalıklar da var: Beyinden çıkan Vagus sinirinin uyarılması ile tedavi edilmeye çalışılan, ilaçla tedaviye dirençli depresyon ve epilepsi, en bilinenlerinden iki tanesi.3-4
Resim 3: @Creative Commons
Depresyon için kullanıldığı zaman, dışarıdan bir mıknatıs ile aktif hale getirildiğinde, hastalar üzerlerinden siyah bir bulut kalkıyor gibi hissettiklerini söylüyorlar. Kimyasal bir ilaç yerine elektriksel bir ilaç kullanılmış oluyor ve kişi pozitif duygular ile doluyor. Normalde ilaçlar hep kimyasal maddedir, fakat bu teknolojilerin gelişmesi ile artık bir baş ağrısı için elektriksel ilaç alınmaya başlanabilir. Bu da yan etkileri oldukça azaltır. Negatif duygular yerine pozitif duygular kazandırma gibi bir kolaylık ise pek çok sevmediğimiz işi daha zevkle yapmaya sebep olur. Pazartesi sabahı işe veya okula gitmekte zorlanan onca insanı düşünün… Herkes yaptığı işi zevkle yapsa, dünya çok farklı bir yer olurdu.
Hasta beynini kontrol eden bilgisayar hastanın kendi bedeninden uzakta, hatta başka bir kıtada bile olabilir. Beyin sinyalleri eş zamanlı olarak bilgisayara aktarılır, bilgisayar bunları analiz edip, alternatif sinyalleri beyne gönderir. Yani sanki insanın bir parçası kendinden uzak bir yerde yaşıyor gibi…
Epilepsi hastalarında, implant ile beyin aktiviteleri takip edilerek, birkaç gün öncesinden bir sara nöbetinin yaklaşmakta olduğu anlaşılabiliyor. Bununla beraber nöbeti tetikleyici yiyecek ve davranışlardan kaçınılarak hem tedbir alınmaya, hem de nöbet gelmesi muhtemel dönemde güvenli bir yerde olmaya özen gösteriliyor.5
Beyin ve bilgisayarları birleştiren, iki taraflı olarak veri alışverişi yapabilecek, bu ve benzeri teknolojiler üzerinde uzun zamandır çalışılıyor. Amerikan Savunma Bakanlığının 1970’lerde başladığı beyin araştırmaları 2022’de 27 milyar dolarlık bir pazara dönüştü.6 Alzheimer’s, demans, Parkinson’s gibi hastalıkların artmasının da etkisi ile 10 yıl içinde 38 milyar dolara ulaşması bekleniyor.
Resim 4: Tim Sheerman-Chase, @ Flicker
Beyin sinyallerini çözmede kullanılan, bilgisayar-beyin bağlantısını sağlayan başlıklar her ne kadar ameliyat gerektirmese ve riski olmasa da, arada kafatası olduğu için, beyin dalgalarını tespit etmede zorlanabiliyorlar. Sinyalleri daha iyi alabilmek için, beynin içerisine yerleştirilecek implantlar yapılıyor.7
Brown Üniversitesinin geliştirdiği Utah Array adlı alet 36 kişi üzerinde denendi.8
Utah Array uzun sureli kullanım için uygun değil. Kafatasının üzerinden kablolar ile bilgisayarlara bağlı olduğu için enfeksiyon riski çok fazla. Bu ilk modellerin yerine kablosuz olarak internete bağlanan yeni tasarımlar var.
Beyinde boş, görevi olmayan bir yer yok. Yapılan alet ne kadar küçük ve esnek olursa olsun, kanama ve zarar verme olasılığı her zaman var. Bedene uyumlu, beyin sıvıları içinde eriyip gitmeyecek, uzun süre kullanılabilecek implantlar yapmak oldukça zor.7
Elon Musk’ın şirketi Neuralink ince iplikçiklerden oluşan, elektrotlarla kaplı, esnek bir implant üzerine çalışıyor. İmplant ince kılcalların zarar görmesini engellemek için bir robot ile beyne “dikiliyor”.
Resim 6: Neuralink beyin implantı.
Resim 7: @Neuralink
Resim 8: Beyne elektrotların konulması için tasarlanan, geliştirme aşamasında olan robot. @Neuralink
Yapay zeka ile biyolojiyi bir araya getiren implant, şimdiye kadar fareler ve maymunlarda denendi. Kontrolu ise bir telefon uygulaması ile sağlanıyor. Hedef ameliyatın, lazerle göz çizimi kadar kolay ve sıradan hale getirilip yaygınlaştırılması.
Kablosuz implantların insanlar üzerinde ilk denenmesi için ise Neuralink’e değil, başka bir şirkete izin verildi. Synchron’un tasarladığı bu implantlar
Neuralink’ten farklı olarak beyin ameliyatı gerektirmiyor. Boyundan, bir stent tarzında, damardan beyne ulaştırılıyor. Motor kortekse geldiğinde açılarak 16 adet elektrot, kan damarının duvarlarına tutunarak, sinir hücrelerinin aktivitesini kaydetmeye başlıyor.
Şu an implantlar sadece tıbbi nedenler için yapılıyor. Fakat Elon Musk’ın dediği gibi ameliyat basit ve güvenli bir hale gelirse, yavaş yavaş genel topluma yayılma olasılığı büyük.
Beyin İmplantları Ne İçin Kullanılıyor?
Nörobilim, bilgisayarlar ve mühendisliğin bir araya getirildiği bu sistemlerin bazıları tekrar görme veya duymaya, bazıları zihinsel ya da fiziksel fonksiyonlar kazanılmasına sebep oluyor. İmplantlar beyin hücreleri ile, bilgisayar veya protezler arasında çevirmen görevi yapıyor.
Protez organlar bu implantlar ile zihinden idare ediliyorlar. Felçli olup kaslarını hareket ettiremeyenler bu şekilde hareket ediyor veya bilgisayarlar aracılığı ile iletişim kuruyorlar.
Resim 10: Robotik bir kolu zihni ile idare eden felçli hasta. @BrainGate
Resim 11: Obama felçli bir hastanın aklıyla idare ettiği robot kol ile el sıkışırken. @Braingate
En belirgin kullanım alanı hiç dokunmadan mesaj veya e-mail yazarak iletişim kurabilme. Düşünce ile telefon, televizyon, araba, tekerlekli sandalye gibi cihazları kontrol edebilme, hafıza ve kavramanın artırılması, diğerleri ile telepati, hayvanlarla iletişim, hatta Matrix’de olduğu gibi kimi kabiliyetleri beyine indirerek kazanabilme ileride potansiyel kullanım alanları. İmplantlar ile bilgi ve kabiliyetlerin dışında, 5 duyu ile aklımıza gelen her şey, üstelik, daha da artırılmış bir gerçeklik ile sadece oturduğumuz yerden tecrübe edilebilir.
Bir işte çalışıyorsunuz. Beyin implantınızın size sağladığı işlemcinin bir tarafı ile işte olduğunuz aynı zamanda, arkadaşlarınıza mesajla davetiye gönderiyor, internetten de davetiniz için gerekli malzemeleri sipariş veriyorsunuz. Aldıklarınızın sanal olarak tadına bakıyorsunuz. Sonra davet yine sanal olarak bir deniz kenarında gerçekleşiyor. Şu an bilim kurgu olan bu küçük hikaye beyin implantları ile gerçeğe dönüşebilir.
Teknoloji tıp alanından çıkarsa, en çok uygulanacağı yerlerden biri askeriye olacaktır. Askerler arasında sessiz iletişim sağlanması, silahların düşünce ile ateşlenmesi ordular için çok önemli hale gelecektir. Başka iş alanları için de benzer işlevler düşünülebilir. Kişiler arası haberleşmenin kolaylaşıp kolektif bir şuur oluşturulması, her alanda danışma ve istişareyi tamamen değiştirecektir.
Beyin bilgisayar başlıkları ile yapılan bir araştırma9 telepatinin o kadar da uzak olmayabileceğine işaret ediyor. Deneyde, bir tetris ekranını gören iki farklı kişinin, oyunda parçaları nasıl hareket ettireceğine dair kararlarını, beyin dalgaları olarak, ekranı görmeyen ve hamleleri yapan 3. kişiye iletiliyor. Ekranı görmeden oynayan kişi, diğer ikisinin komutlarını almakla kalmıyor, sadece beyin dalgaları ile haberleşerek kime daha çok güveneceğini de bir süre sonra anlıyor. Bu çalışmanın istişare ile ilgili açabileceği kapılar sınırsız. İnsanın kimliği, otonom ve bağımsız olması ile ilgili getireceği tartışmalar da… “Zaman cemaat zamanıdır, şahıslar yerine şahs-ı manevi hükmeder.” fikrini ise son derece kuvvetlendireceğe benziyor.
Bediüzzaman Hazretleri tam ihlasa ulaşmak için gidilmesi gereken yolda “Kardeşinin hissiyatı ile yaşamak,” düsturundan bahseder. Bu, kendini unutup birbirinde fani olmak, kardeşinin gözüyle bakıp, kulağıyla işitmek, onun meziyet ve hisleri ile fikren yaşayabilmek demektir. Kendini aşıp, manevi hayatında bunu başarabilenlere ne mutlu! Bahsedilen deney ise sanki bu düstura maddi yönden ulaşabilmenin bir yolu gibi gözüküyor. Eğer beyne implant takılması mümkün hale gelirse, bir insan teorik olarak kendi implantını arkadaşınınkine bluetooth ile bağlayıp, kendisininkini kapatıp, onun his ve düşüncelerini birebir yaşayabilir.
Hem bir sevdiğinizi belki çok meşgul olduğunuz için arayamayacaksınız, ama sadece düşündüğünüzde, o sizin onu düşündüğünüzü bilecek. Üstelik, telepati ile sadece bilgi değil, duyu, duygu, renk, resim gibi başka şeyler de aktarılabilir, ve yanlış anlamalar en aza indirilir.
Akıllı telefonlar daha da küçültülse insan bedeninin parçası olabilir. Bütün o aklı da bize geçer. Akıllı telefonun bir ilaç gibi alınacağı zamanların geleceğinden şu an bahsediliyor. Çünkü implantların gitgide küçültülüp bir iğne başı kadar olması için çalışılıyor. Ameliyat riskinin azaltılabilmesi için, beynin açılıp tohum gibi beynin üzerine serpilmesi veya bedene enjekte edilebilmesi gibi ihtimaller üzerinde duruluyor.
İnsan beyni böyle bilgisayara bağlanırsa, internetteki her şeyi otomatik olarak bilir, hızlıca en zor matematik işlemlerini yapar, sıradan insanların göremedikleri—kızılötesi gibi—ışınları görebilir, duyamadığı frekansları duyabilir, sadece 3 boyutlu olarak anlayabildiğimiz kâinatı çok boyutlu olarak idrak edebilir.
Yapay zeka ile desteklenen süperinsan beyinleri kâinatı çok boyutlu olarak kavrayabildiğinde ise şimdi bize imkânsız görünen pek çok şey kolay olacaktır. Örneğin, uzay yolculuğu çok ilerilere, belki kâinatın en ucuna kadar gidebilecektir.10
İnsanın beynine bir çip veya implant takmak için, onu daha başka ne ile ikna edebilirsiniz ki?
Böyle bir gelişme sizin zamanınızda olsa ve serbest bir şekilde yapılsa, siz de kendinize bir tane taktırmak ister misiniz? Peki ya çocuklarınız?
Hayal edin: 3. sınıftaki kızınızın sınıf arkadaşları direkt olarak Google ve bir hesap makinesine bağlılar. Zihinlerinden arkadaşlarına mesaj gönderip telepati ile birbirleri ve öğretmenleri ile konuşuyorlar. Kızınız sırasında oturup, dersin içeriğini öğrenmek ve bazı şeyleri eski sistemle ezberlemek zorunda. Ve tabi ki bu derece bir dezavantaj dolayısı ile hep geride kalıyor ve sanki ayrı bir dünyada yaşar gibi dışlanıyor. Öğretmen sizi toplantıya çağırıp, bir güncelleme yapmanın gerekliliğinden bahsetse, fikriniz değişir mi?
Çekirgeler ve Sığırcık Kuşları
Köpek balıkları,11 böcekler12 ve güvercinlere13 yapılan implantlar ile bu canlıların hareketlerinin takip ve kontrol edilebildiği gösterildi.
Resimdeki maymun Neuralink’in beynine yerleştirdiği implant sayesinde, sadece düşünerek bir video oyununu oynayabiliyor:
Bediüzzaman Hazretleri, kâinatın halifesi olan insanın, diğer canlıların istidat dillerini çözebilir ise, onları farklı görevlere yönlendirebileceğini söyler.14 Bu görüşün, canlıların özellikleri ile ilgili ilimleri öğrenerek, ekosisteme fayda sağlayacak şekilde yetiştirilmeleri ile ilgili pek çok yönü olabilir. Örneğin, bazı bitkilerin genetik özellikleri, fayda ve zararları çalışılarak belli araziler ıslah edilebilir. Bal arısı, ipek böceği ve güvercinler gibi canlılar insana hizmet eder. Bir gün istidat dilinin de üzerine, beyin implantları ile canlıların gerçek dillerini de anlayabilsek, ve onlara kendi derdimizi anlatabilsek, bu görevlendirmeler de çok farklı bir boyuta çıkacaktır. Bediüzzaman Hazretleri: “Çekirge âfetinin istilâsına karşı; çekirgeyi yemeden mahveden sığırcık kuşlarının dili bilinse ve harekâtı tanzim edilse, ne kadar faideli bir hizmette ücretsiz olarak istihdam edilebilir.” diyerek kuşlardan bir örnek verir.
Bu satırlarla beraber, önündeki borudan muzlu sütünü içip, zihni ile bilgisayarı kontrol eden maymunu seyrederken düşünmeden edemiyorum: Keşke benim de bir tane maymuncuğum olsa… Erken kalkıp eşimin gömleğini ve pantolonunu ütülese, yüksek camlara tırmanıp korkmadan silse, misafirimiz geleceği zaman ben mutfakta ikramlarımı hazırlarken, o evi süpürse. Maymunlar bu hale getirilirse eminim benim küçük işlerimden daha önemli görevler yapacaklardır, fakat hayali durdurmak zor. Sonra korkunç başka bir düşünce aklıma geliyor: Ya bu implantlar insanlara takılıp, tüm hafızaları silinirse, düşünme yetenekleri ellerinden alınırsa ve sadece belli bir kesime hizmet için uzaktan kumanda ile hareket ettirilirse?..
Düşüncem Tamamen Bir Komplo Teorisi Sayılmaz
2019’da Rafael Yuste farelerin beyinlerinde, görme bölgesindeki bazı sinirleri aktive ederek, farenin davranışlarını kontrol edebilmeyi başardı.15
Deneyde hızlı lazer kullanılarak nöronlar harekete geçirilir. Karanlıktaki fare aslında hiçbir şey görmemesine rağmen, gördüğünü sanmakta ve buna bağlı olarak davranışları değişmektedir.
Benzer deneylerle, beyin aktivitelerini değiştirerek, hayvanların sosyal etkileşimlerini değiştirebilmenin mümkün olduğu,16 canlının hiç yaşamadığı bir olayı, yaşamış gibi hafıza oluşturup, korku hissettirilebileceği,17 hatta, kötü hatıraların, güzel duygular uyandıran iyi hatıralarla değiştirilebileceği gösterildi.18 Bugün fare beyninde yapılanın insan beyninde yapılması mümkün.
Resim 13: Yang et al
Amerikan Savunma Bakanlığının 100 milyon $ bütçe ayırdığı “Beyin Girişimi”19 adlı proje kapsamındaki bu ve benzeri RAM deneyleri ile, beynin farklı bölümlerinin uyarılması, beyin aktivitesinin deşifre, analiz ve kayıt edilebilmesi ve hafızanın kuvvetlendirilmesi hedefleniyor.
İlk önce savaşlarda beyni hasar gören askerler için başlatılmış RAM20, Alzheimer hastaları için büyük bir müjde olduğu kadar sıradan insanların da hiçbir şeyi unutmayan, çok zeki insanlar haline gelmeleri için olası bir yol. Fakat aynı zamanda, insanların hafızalarının değiştirilmesi, intikam duygularının tetiklenmesi, uzaktan kumanda ile idare edilmesi gibi işlere de kapı açıyor.
İnsanlar travma yapan hatıraları tekrar tekrar yaşadıkça hayatları yaşanmaz hale gelebiliyor. Bu yöntemler zamanla gelişir ve insanlar üzerinde yaygın uygulanabilir hale getirilirse pek çok insan faydalanmak isteyebilir. Fareler ve insanlarda beyindeki devreler birbirine çok benzese de işin bu evreye gelebilmesi için zamana ihtiyaç var.
Hafızaların değiştirilebilmesi ise karşımıza ilginç etik sorular çıkartıyor: Eğer istenildiği gibi her kötü hatıra silinip yerine yenisi konsa, insan nasıl kimliğini korur? Nasıl kendisi olur? O tecrübelerin ona öğrettikleri boşa mı gider?
Resim 14: Bir fare beyninin büyütülmüş fotoğrafı. Üstte görülen siyah renkli fiberoptik kablo, kırmızı hafıza hücrelerinin açılıp kapatılması için kullanılıyor. Kaynak: Redondo et al
Resim 15: Optogenetiks adlı teknikle üzerinde deney yapılan bir fare. Sinir hücreleri önce ışığa duyarlı bir protein ile etiketleniyor. Daha sonra lazer ışınları kullanılarak, nöronlar açılıp kapatılıyor. Kaynak: Stanford University
İlginç bir vakada ise, ameliyatla beynine elektrotlar yerleştirilen 60 yaşındaki bir hasta, birdenbire, daha önce hiç ilgisi olmadığı halde, Johnny Cash adlı müzisyenin şarkılarını dinlemeye merak sarar. Bütün CD’lerini toplar ve bıkmadan usanmadan, sanki programlanmış gibi, sürekli onu dinler. Ta ki elektrotların pili bitene kadar. Elektrotlar iş görmediğinde birden Johnny Cash sevgisi geçer ve eski haline geri döner.21
Ortaya Çıkabilecek Başka Problemler
İnsanın beyninin içine yerleştiren bir cihaz aynı zamanda her türlü gizli duygu ve düşüncelerinin de ele geçirilmesi için direk bir kapı açılması anlamına geliyor. Bir yazılımı olan ve internete bağlanabilen her cihaz hacklenebilir ve açık edilebilir. Yeni kalp pillerinin hacklenebildiği biliniyor. Öyle ise beyin implantları için de aynı şeyi düşünmek mümkün.
İmplantlar sadece beyni okumaz, yapay zeka ile çalışıp kendileri de yazılım yapabilir. Başka bir değişle bizim için düşünebilir.
Beyin implantı olan bir insan, eğer implant bazı kararları etkiliyorsa, kararlarından ne kadarından sorumlu olacaktır. Bir insan sadece düşüncesiyle beyin implantı ile bir cihazı kontrol ettiği sırada, implant niyet edileni tam anlamaz ve cihaza yanlış bir komut verir ve yanlış bir şey olursa, sorumlu kim olacaktır? İnsan masum ise masumiyetini nasıl kanıtlayacaktır?
Onu da bir kenara bırakalım, implant olmadan, güncel hayatımıza bakalım. Telefonlar hep elimizde. Sürekli bizimle ilgili bilgiler yapay zeka tarafından toplanıyor. Bir yere gideceğimiz, bir alışveriş yapacağımız, hatta canımız sıkılınca ne yapacağımız ile ilgili sürekli bize bazı seçenekler veriliyor. Peki ne yapacağımızı ve ne seçeceğimizi, kendimiz düşünmeden, hep önümüze verilen bazı seçenekler içerisinden seçiyorsak, o günkü kararlarımızı %100 kendimiz verdik sayabilir miyiz, yoksa belli bir yüzdesi birileri tarafından kontrol mu ediliyor?
Anlattıklarımızın bazıları şu an zaten oluyor, bir kısmı ise çok uzak ve zor gibi görünse de, katedilen yolun, bu noktalara ulaşacağı tahmin edildiği için ünlü bilim organizasyonu Royal Society İngiltere’de milli bir inceleme ve araştırma başlatılmasını gerekli görmüş.22
Aynı etik sorunların tartışılması için kurulan Morningside Group da konu ile ilgili yeni kanun ve kurallar kullanılması üzerinde duruyor.23
Güvenlik ile ilgili nedenlerle izinlerin tamamen kaldırılması gerçekten hasta olup, ihtiyacı olanları mahrum bırakabilir. Bu nedenle bu gibi organizasyonlara çok ihtiyaç var. Gelişmelerin insanlara faydalı olmasını ümit ediyoruz.
Kaynaklar:
1. Lozano AM, Lipsman N, Bergman H, Brown P, Chabardes S, Chang JW, Matthews K, McIntyre CC, Schlaepfer TE, Schulder M, Temel Y, Volkmann J, Krauss JK. Deep brain stimulation: current challenges and future directions. Nat Rev Neurol. 2019 Mar;15(3):148-160. doi: 10.1038/s41582-018-0128-2. PMID: 30683913; PMCID: PMC6397644.
2. Groiss SJ, Wojtecki L, Südmeyer M, Schnitzler A. Deep brain stimulation in Parkinson's disease. Ther Adv Neurol Disord. 2009 Nov;2(6):20-8. doi: 10.1177/1756285609339382. PMID: 21180627; PMCID: PMC3002606.
3. Howland, R.H. Vagus Nerve Stimulation. Curr Behav Neurosci Rep 1, 64–73 (2014). https://doi.org/10.1007/s40473-014-0010-5
4. Scangos, K.W., Khambhati, A.N., Daly, P.M. et al. Closed-loop neuromodulation in an individual with treatment-resistant depression. Nat Med 27, 1696–1700 (2021). https://doi.org/10.1038/s41591-021-01480-w
5. Proix T, Truccolo W, Leguia MG, Tcheng TK, King-Stephens D, Rao VR, Baud MO. Forecasting seizure risk in adults with focal epilepsy: a development and validation study. Lancet Neurol. 2021 Feb;20(2):127-135. doi: 10.1016/S1474-4422(20)30396-3. Epub 2020 Dec 17. PMID: 33341149; PMCID: PMC7968722.
6. https://www.verifiedmarketresearch.com/product/neuroscience-market/
7. Das, R., Moradi, F., and Heidar, H.Biointegrated and Wirelessly Powered Implantable Brain Devices: A Review. IEEE Xplore, April 2020, Volume 14, Issue2, pages 343–358. https://ieeexplore.ieee.org/abstract/document/8960457
8. https://blackrockneurotech.com/
9. Jiang, L., Stocco, A., Losey, D.M. et al. BrainNet: A Multi-Person Brain-to-Brain Interface for Direct Collaboration Between Brains. Sci Rep 9, 6115 (2019). https://doi.org/10.1038/s41598-019-41895-7
10. Warwick K. Superhuman Enhancements via Implants: Beyond the Human Mind. Philosophies. 2020; 5(3):14.
11. Stealth sharks to patrol the high seas. New Scientist. 1 March 2006.
12. Sato H, Maharbiz MM. Recent developments in the remote radio control of insect flight. Front Neurosci. 2010 Dec 8;4:199. doi: 10.3389/fnins.2010.00199. PMID: 21629761; PMCID: PMC3100638.
13. Yang J, Huai R, Wang H, Lv C, Su X. A robo-pigeon based on an innovative multi-mode telestimulation system. Biomed Mater Eng. 2015;26 Suppl 1:S357-63. doi: 10.3233/BME-151323. PMID: 26406024.
14. Sözler, 20. Söz, İkinci Makam
15. Carrillo-Reid L, Han S, Yang W, Akrouh A, Yuste R. Controlling Visually Guided Behavior by Holographic Recalling of Cortical Ensembles. Cell. 2019 Jul 11;178(2):447-457.e5. doi: 10.1016/j.cell.2019.05.045. Epub 2019 Jun 27. PMID: 31257030; PMCID: PMC6747687.
16. Yang Y, Wu M, Vázquez-Guardado A, Wegener AJ, Grajales-Reyes JG, Deng Y, Wang T, Avila R, Moreno JA, Minkowicz S, Dumrongprechachan V, Lee J, Zhang S, Legaria AA, Ma Y, Mehta S, Franklin D, Hartman L, Bai W, Han M, Zhao H, Lu W, Yu Y, Sheng X, Banks A, Yu X, Donaldson ZR, Gereau RW 4th, Good CH, Xie Z, Huang Y, Kozorovitskiy Y, Rogers JA. Wireless multilateral devices for optogenetic studies of individual and social behaviors. Nat Neurosci. 2021 Jul;24(7):1035-1045. doi: 10.1038/s41593-021-00849-x. Epub 2021 May 10. Erratum in: Nat Neurosci. 2022 Oct;25(10):1394. PMID: 33972800; PMCID: PMC8694284.
17. Ramirez S, Liu X, Lin PA, Suh J, Pignatelli M, Redondo RL, Ryan TJ, Tonegawa S. Creating a false memory in the hippocampus. Science. 2013 Jul 26;341(6144):387-91. doi: 10.1126/science.1239073. PMID: 23888038.
18. Redondo, R., Kim, J., Arons, A. et al. Bidirectional switch of the valence associated with a hippocampal contextual memory engram. Nature 513, 426–430 (2014). https://doi.org/10.1038/nature13725
19. https://www.darpa.mil/program/our-research/darpa-and-the-brain-initiative
20. https://www.darpa.mil/program/restoring-active-memory
21. Mantione M, Figee M, Denys D. A case of musical preference for Johnny Cash following deep brain stimulation of the nucleus accumbens. Front Behav Neurosci. 2014 May 6;8:152. doi: 10.3389/fnbeh.2014.00152. PMID: 24834035; PMCID: PMC4018540.
22. iHuman, Blurring Lines Between mind and Machine, Royal Society of London, 2019
23. Yuste, R., Goering, S., Arcas, B. et al. Four ethical priorities for neurotechnologies and AI. Nature 551, 159–163 (2017). https://doi.org/10.1038/551159a